Ъавидляр айы
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dedilər: «Zülmə qarşı durma, əyil!». Dedilər: «Hərbə qoş, ya əz, ya əzil!». Mən derim: «Həpsi laf, inanma, saqın!
- Canavar qarşı gəlsə, parçala, əz! Qüvvət üstündə varsa əqli-səlim, Sana həp kainat olur təslim!».
- Buzlu qütbləri aşar, əgər fürsət bularsa, Bu gün, yarın yüksələcək heç şübhə yox ki, Marsa!
40
Afətin faciəsi də ailə fəlakəti ilə başlayır. Gənc və fü- sünkar Afəti əyyaş Özdəmirə ərə verirlər. Afətin izzətli və məğrur, həm də qüvvətli bir sevgi üçün yaranan qəlbi yaşlı, küskün bir mühərririn soyuq təbiəti, kobud, qaba mənəvi var- lığı ilə qarşılaşır. Afət 16 il sevgisiz və səadətsiz yaşayır. Za- hirən çox nəcib və gözəl görünən doktor Qaratayla görüşər- kən Afət onunla maraqlanmağa başlayır. Hiyləgər, pozğun və soyuqqanlı Qaratay xoşbəxtlik arzusu ilə çırpınan qadının bü- tün varlığına hakim kəsilir. Afət sevir. Bu sevgi məşum, de- monik bir qüvvətə çevrilir. Heç bir maneə, heç bir əngəl daha bu sevgiyə mane ola bilmir. Sevgisi ucundan Afət cinayətə də əl atır. O, Qarataydan öz eşqi üçün əbədiyyət vədi istəyir və bu vədə inanarkən əyyaş ərinə zəhər içirir. Özdəmir ölür. La- kin faciə daha da şiddətlənir. Qaratay indi də Altunsaçla əylə- nir. Ehtiraslı, fədakar, günahkar bir məhəbbətlə sevirkən Afət aldadılır, tərk edilir. Lakin bütün nifrəti ilə bərabər Afət Qaratayı fanatik bir məhəbbətlə, dəlicəsinə sevməkdə davam edir. Öz intiqam eh- tirası naminə o, Qaratayı öldürür; sonra isə özü zəhər içir, cə- nazəni qucaqlayır və nəhayət, bu yolla ona «qovuşur». Göründüyü kimi, qüvvətli bir məhəbbət ikiüzlü, xəya- nətkar bir münasibətlə qarşılanır, aldadılır, təhqir edilir və cə- zalanır. Faciədə Ərtoğrulla bağlı səhnələr və ideya xətti də maraqlıdır. Ərtoğrul H.Cavidin o dövrkü faciələri üçün tipik bir ziyalı surətidir. O da «düşgün bir mühitdə çırpınan bir za- vallı, sönük varlıqları yıxmaq istəyən bir qığılcım, pəncələrlə qəlbi didilən bir bədbəxt, bir biçarə, mənasız saylar ətrafında dolaşan bir sıfır, bir heçdir». Daha doğrusu, Ərtoğrul da Şey- da tipli, Cəmil tipli küskün, əsəbi bir üsyançı, «şaşırmış» bir ziyalıdır. 1920-1926-cı illər arasında Hüseyn Cavid daha iki əsər – «Peyğəmbər» və «Topal Teymur» pyeslərini yazır. Hər iki əsər dramaturqun tənqidə ən çox məruz qalmış əsərləridir. Bunun səbəbi nə idi? Məsələ onda idi ki, Hüseyn Cavid öz 41
ənənəvi humanizm, xeyirxahlıq və maarifçilik ideyalarını indi qanlı bir fatehin, ya da islam peyğəmbərinin dili ilə təqdim edirdi! Poeziyamızda və fəlsəfəmizdə çoxdan ideya-bədii if- lasa uğramış Məhəmməd və Teymurləng kimi surətlər Cavi- din qələmi ilə ideallaşırdı. Bu isə 20-ci illər ədəbi-ictimai fik- rimizdə, həmçinin Cavidin öz yaradıcılığında obyektiv olaraq geriləmə kimi təsir bağışlayırdı. M.F.Axundovun, C.Məm- mədquluzadənin Məhəmmədə münasibətindən sonra Cavidin Məhəmmədə münasibəti bədii və fəlsəfi fikir tariximizin inki- şafı səviyyəsində deyildi və bu inkişafı əks etdirmirdi. Doğru- dur, əsərdə Məhəmməddən bir Məhəmmədlik qalmırdı, Hü- seyn Cavid Məhəmmədi «yoxsul ərəblərin müdafiəçisi, əda- lət, hüquq bərabərliyi ideyasının təbliğatçısı, əsarət, köləlik əleyhinə çıxan bir qəhrəman, qadın azadlığı tərəfdarı, hər cür mövhumat, xürafat, cəhalət əleyhinə mübarizə aparan, elm, mədəniyyət aşiqi, şair təbiətli, sülhsevər bir insan və nəhayət, panteist bir mütəfəkkir …Hətta öz əsərini qamçılayan üsyan- kar bir şair kimi» (M.Cəfər) göstərirdi. Lakin bununla belə, xürafata və mövhumata qarşı yazılmış bir əsərin əsas qəhrə- manı kimi islam peyğəmbərinin özünü seçmək ideya böhranı və «qəhrəmansızlıq» əlaməti idi, şairin müsbət ideyalarını da- şıya biləcək müasir insanları görə bilməmək əlaməti idi. Daha sonra «Topal Teymur»un meydana çıxması da eyni səbəbin nəticəsi idi. Lakin bu hal uzun davam edə bilməzdi. Qüdrətli və narahat sənətkar öz yeni qəhrəmanını tapmalı idi. Qabaqcıl inqilabi tənqid Cavidi bu yola dəvət edirdi. Öz möhtəşəm, əzəmətli quruculuq işləri ilə bu qəhrəman özü şairi bu yola dəvət edirdi. Belə də oldu. İdeya və müasirlik nöqteyi-nəzə- rindən H.Cavid yaradıcılığında geriləmə əlaməti olan həmin pyeslərdən sonra, 1926-cı ildən «Azər» poemasının ilk parça- ları meydana çıxdı. «Azər»də şair böyük bir qürur və fərəh hissi ilə sosialist inqilabını tərənnüm edir. Poema, Avropa lövhələrini və yeni dövrə qədəm qoymuş xalqımızın həyatından alınan ayrı-ayrı 42
səhnələri əks etdirir. Əsər öz dramatik xarakteri və ayrı-ayrı nəğmələrdən ibarət lirik süjet quruluşu ilə də poeziyamız üçün yeni bir for- ma idi.
Əsas qəhrəman olan Azər elə bil ki, poemaya H.Cavi- din faciələrdən çıxıb gəlmişdi. Lakin bu ənənəvi qəhrəman bir fikir təzəliyi ilə seçilir və H.Cavidin özünün keçirmiş ol- duğu ideya inkişafını əks etdirirdi. Azərki qədərki qəhrəman- lar, adətən, düşünən və axtaran, lakin aradığını tapmadığı üçün şaşıran insanlardır, üsyan, böhran və iflas qəhrəmanları- dır. Azər də düşüncə, idrak və həqiqət aşiqidir. Azər, sanki əvvəllər həm Arif, həm Şeyda, həm də Sənan olub başı daş- dan-daşa dəyərək qocalmış və bu günkü «həqqi bulmuş» bir ixtiyardır. O, artıq günün, müasir ictimai fikrin səviyyəsində durur və özündən əvvəlki fəlsəfələrə yekun vurur, onları saf- çürük edir:
Poemada müasir həyatın ən müxtəlif tabloları, köhnə və yeni, ölən və yüksələn mədəniyyət və mənəviyyatdan lövhə- lər verilir. Azərin, buludları yaran şahin təyyarəçiləri göstərə- rək, dediyi bu sözlər indi daha nikbin səslənmirmi?
Bu gün, yarın yüksələcək heç şübhə yox ki, Marsa!
Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|