Ъавидляр айы
Gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər, Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər.
- Rəfiq Zəka
- Müəllim və müdavim, yaxud müridlikdən mürşid- liyə doğru ucalan bir pillə
- Səni annən doğurdu Turanda
60
Gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər, Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər.
Böyük estetik zövqə malik olan Cavidi burjua ideoloq- ları ilə eyniləşdirmək olmaz. O, öz zövqü, arzu və istəkləri, estetik görüşləri ilə onlardan çox yüksəkdə durur. Bununla belə Cavid Azərbaycanda xırda burjua romantizminin əsas xüsusiyyətlərini yaradıcılığında mərkəzləşdirir. Şərqin bir sıra romantik şairlərində əsas səciyyə kimi nəzərə çarpan sufizmin Cavid yaradıcılığında ancaq izləri vardır. O, bəzən müasir hə- yatın yaramazlıqlarını tənqid atəşinə tutarkən, bu yaramazlıq- ları müdafiə edən dinə qarşı çıxır, lakin bu, materialist cəbhə- dən açılan atəş deyildir. Cavid dini qanunlarla münaqişə et- dikdə, çox zaman sufilərin şəriətçilərlə apardıqları mübahisə- ləri xatırladır. Sufizmdə təsadüf etdiyimz eşq məvhumu heç də bizim təsəvvür etdiyimiz cismani eşq deyildir. Xilqətin sə- bəbini «eşq» kimi qəbul edənlər insandakı eşqi də bu növ izah edirlər: onların fikrincə əsil məhəbbət-eşqi mütləq, yəni eşqi-ilahidir. Demək, insandakı eşq də Allah tərəfindən veri- lən bir nemətdir. Şeyx Sənana tövsiyə edən Şeyx Kəbir onun gələcəkdə böyük bir adam olacağını söyləməklə əlavə edir ki, səni yalnız insani ehtiras alçalda bilər. Odur ki, həyati eşqdən uzaq olmalısan. Lakin Cavid heç bir zaman zahid eşqinə bəraət qazandıra bilməzdi. O, sufi şair də deyildi. Buna görə də əsərdə Şeyx Sənan tamam həyati eşqə meyl göstərərək: «Daha könlümdə qeyri-eşqə, inan, yer bulunmaz» deyir. Nəti- cədə, otuz il zahidvari həyat sürən Sənana Cavid eşq üçün hər şeyi unutdurur. O, Məkkəni, məzhəbi, dini, imanı ataraq, eşq- dən başqa hər şeyə nifrət edir və «Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir» deyən şairin yoluna düşür. Deməli, Cavid sufizm ünsürlərindən bədii priyom və təsir mənasında istifadə etmiş- dir. H.Cavid romantik şeirin və dramaturgiyamızın ən gör- kəmli nümayəndəsi kimi şöhrət tapmışdır. Yüksək estetik ideallarla yazıb-yaradan bu böyük sənətkarın irsi ədəbi xəzi- 61
nəmizin ən qiymətli incilərindəndir.
ADU-nun estetika kafedrasının aspirantı
62
EŞQ VƏ ÜLVİYYƏT Eşqi idrak üçün kamal istər, Əhli-zövq istər, əhli- hal istər!
Cavidin yaradıcılığında ideal həqiqəti məşəqqətlərə da- vam gətirmək yolu ilə axtaran, dərk edilən həqiqətin büsbütün gözəllik və eşqdən ibarət olduğunu sübuta yetirən əsas ro- mantik surət Şeyx Sənandır. «Şeyx Sənan» faciəsində H.Cavidin əhatə etdiyi məsə- lələr mündərəcəsi və məzmunu etibarı ilə bir-birindən fərqli olsa da, inkişaf istiqaməti etibarı ilə biri digəri ilə sıx əlaqədə- dir. Özü özlüyündə hər bir məsələ dərin fəlsəfi mahiyyət da- şısa da, bunların sistem halında verilməsi, əsərdə izlənilən başlıca poetik- fəlsəfi mənanı bütünlüklə ümumiləşdirir. Ro- mantik üslubda yazılmış bu əsərində H.Cavid üç mürəkkəb fəlsəfi-əxlaqi problemin bədii həlli üzərində dayanmışdır. a) Müəllim və müdavim, yaxud müridlikdən mürşid- liyə doğru ucalan bir pillə Əsərin birinci pərdəsinin yalnız iki səhnəsində göstəril- diyi kimi, sufilik əqidəsinə məxsus ideyalar da müəyyən qə- dər özünə yer tapmışdır. İdeoloji bünövrəsi tarixin qədim dövrlərinə gedib çıxan bu fikri cərəyan-«sufizm», yaxud da «sufilik», insanda dün- yəvi hissləri öldürmək və bədənə əzab vermək vasitəsilə «mütləq həqiqətə», qovuşmağın mümkünlüyünü təlim edən qüdrətli və nüfuzlu təriqət kimi məşhurdur. Yaradanla yaradılmışın, bütövlə zərrəciyin, məna və keyfiyyətcə bir olduğunu təlim edən həmin əqidə cərəyanda, ideoloji rəhbər Şeyx, (Mürşidi- Kamal), təbliğ olunan ayinlərin və diktə edilən düsturların mexaniki icraçısı isə müriddir. «Təriqət mərhələsindən» keçmək üçün xüsusi bilik tə- ləb olunurdu. İnsan bu «xüsusi biliyə» yiyələnməyin, yalnız özünün cəsarəti, qorxunc və mövhumi qüvvələrə üstün gəl- mək qabiliyyəti ilə mənəvi aləmin yüksəkliyini fəth etmək
63
fikrinə düşdükdə, ağır surətdə cəzalandırıla bilərdi. Sağlam idrakdan məhrum olunardı. Məhz buna cörə də həmin təriqə- tin əsaslandığı dövrün, əvvəllərində belə bir adət müəyyən olunmuşdur; hər kim həyatını belə bir yaşayış şəraitinə həsr edirsə, mütləq özünə bir rühani rəhbər-mənəvi ata tapmalıdır. Həm də seçilən bu «rəhbəri vicdan», «Şeyx» yaxud da «pir» imtiyazına sahiblənməlidir. Beləliklə də Şeyxin itaətini qəbul edən şəxs mürid («axtaran», yaxud «istəyən») adlanırdı və o, öz varlığını büsbütün mənəvi rəhbərinə-mürşidinə tabe edirdi. Mürid, mürşidinin - şeyxin iradəsi altında olub, onun göstə- rişlərini danışıqsız, heç bir tərəddüd keçirmədən və bu göstə- rişlərin mənası haqqında düşünmədən yerinə yetirməyə borc- lu idi. Məhz buradan da mürid haqqındakı məşhur ifadə ya- yılmışdı ki, «mürid mürşidinin əlində ancaq diri bir meyid- dir». (E. Bertels). «Şeyx Sənan» faciəsinin «əşxas» sərlövhəsi altında mürşid (Şeyx Kəbir) və mürid (Şeyx Sənan) haqqında belə bir izahat verilmişdir. «Şeyx Kəbir- fəzilət və irfani ilə irşad və icdihadı ilə məşhur, ağsaqqal və nurani bir mürşid», «Şeyx Sənan - otuz yaşında, xoş sima bir tələbə». Deməli, «sufilik» təriqətinin ehkamına uyğun olaraq Sənan özünə mənəvi ata kimi ləyaqətli bir insanı - Şeyx Kəbiri ideoloji rəhbər seçil- mişdir. İntixab etdiyi əqidənin sadiq icraçısı olan mürid (Sə- nan), hər şeydən əvvəl, mərifət və zəkası, ümdəsi ilə qəlbində təmiz duyğulara yer verməsi, təriqətin bütün müddəalarına etiqad bəsləməsi sayəsində mürşidinin xüsusi məhəbbətini və etimadını qazana bilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, aqil bir ixti- yar kimi tanınan və idrakının itiliyi sayəsində müdavimlərini heyrətə salan Şeyx Kəbir, bütün ümidlərini sevimli tələbə- sinə-Sənana bağlamışdır və onun şəxsində təlim etdiyi ayinlə- rin gələcək nəticələrini və bəhrəsini görmək arzusundadır. Mürşidi - kamil tələbəsinin nə kimi çətin və mürəkkəb bir hə- yat yolu keçdiyindən danışarkən deyir:
Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|