Axbabarot texnologiyalari va jarayonlardi matematik modellashtirish mustaqil ish

Modellashtirish jarayoni va uning kompyuterda paydo boMishi
3. XX asr oxirida har xil (matem atik, mantiqiy va b.) modellar va texnik boshqarish algoritmlari (avtom atlashtirilgan ham da avtom atik ishlab chiqarish) va ijtimoiy tizim lar ishlab chiqildi. H ar qanday ishlab chiqarish asosida boshqarishsiz amalga oshmaydigan maqsadga yo'naltirilgan harakatlar yotadi. XX asr oxiriga kelib, mantiqiy axborot ishlab chiqarish ortdi. Boshqaruvchining aqliy imkoniyatlari boshqarish samarasi oshishiga ohb keldi. Beshinchi bosqichning asosiy m azm uni nafaqat boshqarish faoliyatidagi samaraning keskin ko‘tarilishi, balki undagi ishchi kuchlarning ortishi ham inobatga olinganini bildiradi. Shunday qilib, texnologiyaning yangi turi — axborot texnologiyalari m a’lum otning va m ahsulotning qayerdan kelishi axborot hisoblanadi. M odel so'zi lotincha m odulus so‘zidan olinib, o'lchov, me'yor degan m a’nolam i bildiradi. M odel deganda biror obyekt yoki obyektlar tizimining obrazi yoki nam unasi tushuniladi. M asalan, Yeming modeli deb globusni, osm on va undagi yulduzlar modeli deb planetariy ekranini, har bir odam ning m odeli sifatida esa pasportidagi suratini olish mumkin. M odel tuzish jarayoni m odellashtirish deb ataladi. M odellashtirish deganda biror obyektni uning modellari yordamida tadqiq qilish, mavjud predm et va hodisalam ing m odellarini yasash va o'rganish tushuniladi. M odellashtirish uslubidan hozirgi zam on fanlari keng foydalanmoqda. U ilmiy-tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ba’zi hollarda esa muiakkab obyektlami o ‘rganishning yagona vositasiga aylanadi. Mavhum obyekt, olisda joylashgan obyektlar, juda kichik hajmdagi obyektlami o 'rg an ish d a m o d ellash tirish n in g aham iyati beqiyosdir. Fizika, astronomiya, biologiya, iqtisodiyot fanlarida obyektning faqat m a’lum xususiyat va munosabatlarini aniqlashda ham modellashtirish uslubidan foydalaniladi. M odellarni tanlash vositalariga qarab ulam i uch guruhga ajratish mumkin: abstrakt, fizik va biologik. Narsa yoki obyektni xayoliy tasaw ur qilish orqali form ula va chizm alar yordam ida o ‘rganishda qo‘llaniladigan model abstrakt m odel hisoblanadi. Abstrakt m odelni m atem atik model deb atasa ham www.ziyouz.com kutubxonasi bo'ladi. Shuning uchun abstrakt modelni m atematik va m atematikmantiqiy modellarga ajratiladi. Fizik m odellar o'rganilayotgan obyektni kichiklashtirib yasash yordamida tadqiqot o‘tkazishda qo‘llaniladigan model hisoblanadi. Fizik modellarga obyektlaming kichiklashtirilgan maketlari, turli asbob va qurilmalar, trenajyorlar va boshqalar misol bo‘ladi. Fizik modellar samolyot, kema, avtomobil, poyezd, GES va boshqa obyektlami o ‘rganishda yoki ularni yaratishda qo'llaniladi. Biologik model turli tirik obyektlar va ulaming qismlari — molekula, hujayra, organizm va boshqalarga xos biologik tuzilish, funksiya va jarayonlarni modellashtirishda qo'llaniladi. Biologik model odam va hayvonlarda uchraydigan ma’lum bir holat yoki kasallikni laboratoriyada hayvonlarda sinab ko'rish imkonini beradi. M atematik model deb, o'rganilayotgan obyektning matematik formula yoki algoritm ko‘rinishida ifodalangan xarakteristikalari orasidagi funksional bog'lanishga aytiladi. Kompyuterlar yaratilganidan boshlab m atematik modellashtirish jarayoni alohida ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda. Murakkab texnik, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarni yaratish hamda ulami kompyuterlar yordamida qayta ishlashda matematik modellashtirishdan keng miqyosda foydalanib kelinmoqda. Buning natijasida obyekt, ya’ni haqiqiy tizim ustida emas, balki uning o ‘rnini bosuvchi matematik model ustida tajriba o ‘tkazila boshlandi. Kosmik kemalarning harakat trayektoriyasi, murakkab muhandislik inshootlarini yaratish, transport magistrallarini loyihalash, iqtisodni riv o jla n tirish va b o sh q alar b ila n b o g ‘liq b o 'lg a n m urakkab hisoblashlaming kompyuterda bajarilishi m atem atik modellashtirish uslubining samaradorligini tasdiqlaydi. M atem atik model tuzish to ‘rt bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich — m odelning asosiy obyektlarini bog‘lovchi qonunlarni ifodalash. Ikkinchi bosqich — modelni m atem atik tilda ifodalash. Uchinchi bosqich — m odeldan olingan nazariy natijalar am aldagi kuzatish natijalariga mos kelishi (modelning adekvatligi)ni aniqlash. T o'rtinchi bosqich — o ‘rganiladigan obyekt haqidagi m a’lumotlam i jam lash, tahlii qilish va rivojlantirish.
4