Axbabarot texnologiyalari va jarayonlardi matematik modellashtirish mustaqil ish

Axborotlashtirishning konseptual asoslari, dasturiy shakllari va ilmiy-metodik asoslari
2. Zam onaviy jam iyatda insonning ishlab chiqarish faoliyati um um lashgan ishlab chiqarish (U lC h ) doirasida kechm oqda. U lC h bir-biri bilan uzviy bog'liq fizik (m oddiy) ham da axboriy-m antiqiy qism lardan iborat. Ishlab c h iq a rish n in g a x b o riy -m a n tiq iy qism iga z o ‘r b erg an m am lakatlar yuqori ish unum dorligi va zam onaviy, xaridorgir m ahsulotlar ishlab chiqarishga erishganliklari m a’lum. Axboriym antiqiy ishlab chiqarish (A M IC h) resurslari asosini axborot, m ehnat vositalarini esa hisoblash texnikasi, uning dasturiy ta ’m inoti, axborot texnologiyalari va boshqalar tashkil qiladi. M ehnat vositalari ham da aqliy m ehnatni sarf qiluvchi, tajriba va bilimga ega insonlar A M IC hning ishlab chiqarish kuchlarini tashkil qiladi. A M IC hning m ahsuloti abstrakt obyekt (axborot, m odel) iste'm ol predm eti sifatida nam oyon b o ‘lm oqda. Ishlab chiqarish doirasidagi XX asrda yuz bergan o ‘zgarishlar A M IChning paydo bo'lishi va ahamiyati oshib borishi bilan bog'liqdir. B in o b a rin , U lC h n in g u m u m a n u n u m d o rlig in in g o sh ish i avtomatlashtirish, shu jum ladan A M IC hni avtomatlashtirish bilan www.ziyouz.com kutubxonasi bog'liq, deb qaralishi zarur. Shu bois m ehnat unum dorligi ko‘p jihatdan informatikaga bog'liqdir. Hisoblash texnikasi va aloqa vositalarining keng rivojlanishi axborotni ilgari xayolga ham keltirish m um kin bo'lm agan hajm va tezkorlikda yig‘ish, saqlash, qayta ishlash ham da uzatish, ya’ni avtomatlashtirilgan holda ishlov berish imkoniyatini yaratdi. Axborot texnologiyalari tufayli insonning faoliyati, uning kundalik m uloqot sohasi dunyo sivilizatsiyasi ishlab chiqqan tajriba, bilim va m a’naviy qadriyatlarni jalb etish hisobiga chindan ham behad kengaymoqda. Bu esa, o ‘z navbatida, jam iyatning yuqori darajada axborotlashgan bo‘lishini talab etadi. A xborotlashgan jam iyat haqida olim lar turlicha fikr yuritadilar. M asalan, yapon olim lari fikricha, axborotlashgan jam iyatda kom pyuterlashtirish jarayoni odam larga ishonchli axborot m anbayidan foydalanish, ishlab chiqarish va ijtim oiy sohalarda axborotni qayta ishlashni yuqori darajada avtom atlashtirishni ta ’m inlash im - konini beradi. Jam iyatni rivojlantirishda esa harakatlantiruvchi kuch m oddiy m ahsulot emas, balki axborot ishlab chiqarish b o ‘lm og‘i lozim . Axborotlashgan jam iyatda nafaqat ishlab chiqarish, balki butun turm ush tarzi, qadriyatlar tizimi ham o'zgaradi. Barcha harakatlar tovarlam i ishlab chiqarish va iste'mol etishga yo‘naltirilgan sanoat jamiyatiga nisbatan axborotlashgan jam iyatdan farqli ravishda, bilimlar ishlab chiqariladi va iste’mol etiladi. Bu hoi aqliy m ehnat ulushi oshishiga olib keladi. insondan ijodiyotga qobiliyat talab etiladi, bilimlaiga ehtiyoj oshadi. Axborotlashgan jam iyatning m oddiy va texnologik negizini kom ­ pyuter texnikasi va kom pyuter tarm oqlari, axborot texnologiyalari, telekom m unikatsiya aloqalari asosidagi turli xil tizim lar tashkil etadi. Axborotlashgan jamiyat — jam iyatning ko‘pchilik a ’zolari axborot, ayniqsa, uning oliy shakli bo'lm ish bilimlami ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band b o ‘lgan jamiyat. Axborotlashgan jamiyatga o ‘tishda kompyuter va telekommunikatsiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga keladi. Hozirgi paytda u yoki bu mamlakat XXI asrda munosib o ‘rin egallashi va boshqa m am lakatlar bilan iqtisodiy m usobaqada teng qatnashishi uchun o ‘z iqtisodiy tuzilishi, ustuvor jihatlari, boylikwww.ziyouz.com kutubxonasi lari, institutlarini qayta qurishi va sanoatini axborot tizimlari talablariga moslashtirishi kerakligi ravshan bo'lmoqda. Bizning respublikamiz ham mustaqillik tufayli axborotlashgan jam iyat tom on kirib bormoqda. Bu masala mamlakat Prezidenti va Respublika hukumatining diqqat markazida birinchi masalalar qatorida turibdi. K ibernetika ham da inform atika sohasida ilm iy-tadqiqot ishlarini olib borish va xalq xo‘jaligiga joriy etish m aqsadida 1956-yilda akadem ik M .T. O 'rozboyev tashabbusi bilan O 'zbekiston F anlar akadem iyasi tarkibida, V.I. Romanovskiy nom li M atem atika instituti qoshida Hisoblash texnikasi bo'lim i ochildi. 1966-yilda M arkaziy Osiyo m intaqasida O 'zbekiston Respublikasi Fanlar akadem iyasi tarkibida hisoblash m arkazi bo'lgan K ibernetika instituti, 1978- yilda esa uning asosida Kibernetika ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi. Davlat tom onidan tartibga solishning muhimligi va respublikada axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining 1992-yil 8-dekabr qarori bilan Fan va texnika bo'yicha Davlat Q o'm itasi (FTD Q ) qoshida Axborotlashtirish bo'yicha bosh boshqarma (Boshaxbor) tuzildi. M azkur qarorda belgilab berilgan asosiy vazifa va faoliyat yo'nalishlari doirasida O 'zR FTD Q tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga yo'naltirilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Axborotlashtirish haqidagi (1993-yil, may), EH M va m a’lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy muhofazalash haqidagi (1994-yil, may) qonunlar shular jum lasidandir. Vazirlar M ahkamasi Axborotlashtirish haqidagi Q onun talablarini bajara borib, 1994-yil dekabrda O'zbekiston Respublikasini axborotlashtirish konsepsiyasini m a’qulladi. Ushbu konsepsiyaning asosiy maqsadi va unda qo'yilgan masalalar quyidagilardan iboratdir: • milliy axborot-hisoblash to'rini yaratish; • axborotlarga tovar sifatida yondashishning iqtisodiy, huquqiy va m e’yoriy hujjatlarini yuritish; • axborotlam i qayta ishlashning jahon standartlariga rioya qilish; • informatika industriyasini mujassamlashtirish va rivojlantirish; • axborotlar texnologiyasi sohasidagi fundam ental tadqiqotlarni rag'batlantirish va qo'llab-quw atlash; • informatika vositalaridan foydalanuvchilami tayyorlash tizim ini muvofiqlashtirish. www.ziyouz.com kutubxonasi Konsepsiyaning asosiy qoidalari hisobga olingan « 0 ‘zbekiston Respublikasining axborotlashtirish dasturi» ishlab chiqildi. U uch maqsadli dastum i o 'z ichiga oladi: a) milliy axborot-hisoblash tarm og'i; b) EH M ni m atem atik va dasturiy ta ’minlash; d) shaxsiy kompyuter. Mazkur dasturda vazirlik va idora axborot tarmoqlari, Milliy axborothisoblash tarm og'ini yaratish, kom pyuter va hisoblash texnikasi vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi axborot texnologiyalari sohasida kadriar tayyorlashni takomillashtirish, hujjatlashtirishning m e'yoriy-uslubiy ham da huquqiy tizimini yaratish va boshqalar joy olgan. 0 ‘zbekiston axborot texnologiyalarini tatbiq etish va rivojlantirish uchun talay intellektual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar akademiyasi, oliy va o ‘rta maxsus o ‘quv yurtlari, ishlab chiqarish va firmalarda kom pyuter texnikasi, aloqa, dasturiy va axborot ta ’m inoti, axborot tizim lari bo'yicha malakali xodimlar ishlamoqda. Xalq xo‘jaligining ushbu yo‘nalishida O'zbekiston Respublikasi ham yuqorida belgilab berilgan tamoyillami amalga oshirar ekan, axborotlashgan jamiyat sari shahdam qadamlar bilan bormoqda. Buning yorqin dalili sifatida 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan «Kadriar tayyorlash milliy dasturi»ni, ikkinchi chaqiriq O'zbekiston Respublikasi Oliy M ajlisining V sessiyasida Prezident I.A. Karimov ko'targan masalalar yuzasidan Vazirlar M ahkamasining 2001-yil 23- mayda qabul qilingan «2001—2005-yillarda kom pyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish, « I n te r n e ttin g xalqaro axborot tizimlariga keng kirib borishini ta ’minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari to ‘g‘risida»gi Qarorini va 2001-yilning m ay oyida respublikamizda birinchi m arta o'tkazilgan Internet festivalini aytib o'tish mumkin. M azkur qarorni bajarish maqsadida ko'plab ishlar amalga oshirildi va yana bir qator ishlam i amalga oshirish rejalashtirilgan. XXI asrda oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarining bitiruvchilari yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan bo ‘lishlari lozim. Shu sababli respubhkamizda ta ’lim sohasida ham , boshqa sohalardagi kabi, katta o ‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Iqtisodiy kibem etikani rivojlantirishda akadem ik S.S. G 'ulom ov boshchiligidagi bir guruh olim lar olib borayotgan izlanishlar diqqatga sazovordir. Z ero akadem ik V.Q. Qobulov aytganidek: «Iqtisodiy www.ziyouz.com kutubxonasi kibernetika — mashina texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiyiqtisodiy jarayonlarni o ‘rganadigan yangi fanga aylanmoqda». Axborotlami qayta ishlash, saqlash va uzatish insoniyat taraqqiyotining har bir bosqichida turlicha rivojlanib borib, har xil ko'rinishlarga ega bo'lgan. Eng sodda zamonaviy axborot sistemasigacha uning paydo bo'lishi, so'ngra m uloqotning paydo bo'lishi uchun insondan alohida vosita talab qilinmagan. Unga inson miyasining quwati yetarli hisoblangan. Inson tajribasi va bilimini orttirishda, axborot almashishda til va nutq vositachi vazifasini bajargan. Ulaming og'zaki hikoyalarda yig'ilishi, xotirada saqlanishi va avloddan avlodga o'tib borishi insonning tabiiy imkoniyatlari tufaylidir. Taraqqiyot bosqichlari rivojlangani sari, insoniyatning axborot to'plashi, qayta ishlashi va uzatishi usuli o'zgarib borgan. Axborotni qabul qilish, qayta ishlash va uzatish bosqichma-bosqich amalga oshirilgan. I bosqich — yozuvning paydo bo'lishi, saqlanishi va avloddan avlodga o'tishi. Yozuv paydo bo'lishi bilan inson qayta ishlash texnologiyasidan birinchi marta quw at oldi. II bosqich — XVI asr o'rtalarida kitob bosish vositalarning yaratilishi bilan bog'liq. Bu hodisa m adaniyatning rivojlanishiga olib keldi. Kitob nashr etish ilm-fanning rivojlanishi bilan birga, soha bilimlarining ham jadal rivojlanishiga olib keldi. M ehnat jarayonida, dastgohlarda, mashinalarda ishlash orqali orttirilgan bilimlar yangi fikrlash manbayi va ilmiy yo'nalishlarga tatbiq etildi. III bosqich — XIX asr oxirlari. Elektr energiyasi paydo bo'lishi bilan birga telefon, telegraf, radio orqali ko'p miqdordagi axborotlam i uzatish va qabul qilish imkoniyati yaratildi. IV bosqich — axborot revolyutsiyasi sodir bo'lishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichning boshlanishi XX asming 40-yillariga, ya’ni universal EHM lam ing yaratilishi davriga to'g'ri keldi. 70-yillarda axborot texnologiyasining yadrosi bo'lgan mikrotexnologiya va shaxsiy k o m p y u te rla r y a ra tild i. H iso b lash tex n ik asin in g riv o jlan ish i evolyutsiyasida mikroprotsessor yo'nalishi paydo bo'ldi. V bosqich — XX asr oxiri. Boshqarish tizimlarini osonlashtirish maqsadida axborot texnologiyalari qayta ishlandi. Axborotlami m azmunli qayta ishlash negizida bizga boshqaruv tizimini o'rganish im - koniyatini beradigan algoritm va modellar bor. Kompyuterlaming paydo bo'lishi insoniyatning ulkan yutug'i hisoblanadi. Kompyuter axborotni xotirasida yig'ib, uni tez qayta ishlash imkoniyatiga ega, lekin axborotni qayta ishlashdan m aqsad nima ekanligini bilmaydi.