Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
22
Zaqafqaziyada və xaricdə güzəştə getməmək və əməkdaşlıqdan boyun qaçırmaq kimi qiymətləndirilə bilərdi. Digər tərəfdən də özlərinin Cənub-Qərbi Qafqaza olan torpaq iddialarını gizlətməyən daşnaklar da fəallaşmışdılar. 1919-cu il martın 28-də İrəvandakı müşavirədə daşnak Ermənistan hökümətinin nazir-sədri Xatisov general Tomsonun “tatarlardan” erməniləri öz ərazilərində qəbul edib-etməmək üçün razılıq istəməsi ilə əlaqədar ona qarşı iddia təqdim etdi. Xatisova görə heç kimdən icazə almadan ermənilər Cənub-Qərbi Qafqazın ərazisində yerləşdirilməlidirlər. Buna Tomson qeyri-müəyyən cavab verərək dedi ki, “əsas məsələ qaçqın tatarları hara yerləşdirməkdir”. Bununla bərabər Tomson türk qoşunları ilə mübarizədə ermənilərin “xidmətlərini” də qeyd edirdi: “Biz bilirik müharibə zamanı ermənilər nə iş görüblər... Əgər xarici hərəkatlar olmasa idi, erməni qoşunları Qarsda olardı. Çətin andır. Bütün general və zabitlərin ermənilərə böyük rəğbətləri vardır, erməni xalqı üçün nə lazımdırsa, hamısı Parisdə ediləcəkdir, burada isə biz məhdud imkanlarla mümkün olan hər şeyi edirik” 29 . Tomson vəd verdi ki, Naxçıvan və Qarsa qədər birbaşa hərəkət etmək üçün, həm də ərzağın Qars vilayətindən Ermənistana aparılması üçün yardım edəcəkdir. Generalın şübhəsiz ki, silahlı daşnak dəstələri üçün nəzərdə tutulmuş 5 mln. rus patronunu daşnaklara vermək vədi də maraqlıdır. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq ADR höküməti Cənub-Qərbi Respublikanın mənafeyini daha düşünülmüş və ehtiyatla müdafiə etmək xətti qəbul etdi. 1919-cu il martın 30-da ADR XİN özünün diplomatik nümayəndəsi M.H Cəfərova məlumat verirdi: “Nazirlər şurası martın 26-da gürcü hökümətinin notasına baxaraq qərara aldı ki, beşinci, Cənub-Qərbi Respublikanın konfransa dəvət edilməsi öz nöqteyi-nəzərincə düzgündür və konfransda bu məsələ Azərbaycan höküməti tərəfindən qaldırılacaqdır. Hazırda isə, konfransın çağırılmasını geçikdirməmək üçün layihədəki beşinci, Cənub-Qərbi Respublikanın dəvət edilməsi haqqında bəndin qalmasını təkid etməkdən çəkinir...” 30 . Belə bir şəraitdə 1918-ci ilin dekabrından – 1919-cu ilin martınadək olan dövr Cənub-Qərbi Qafqaz üçün müstəqilliklə əlaqədar mühüm qərarlar qəbul etmək dövrü idi. Artıq 1918-ci ilin dekabrında Gürcüstan Respublikası acarlardan təşkil edilmiş gürcü qoşunlarının ingilislər tərəfindən Batum və Acarıstanda istifadə edilməsini mümkün sayırdı. Diomid Tapuridze Amerika missiyasının başçısı, beynəlxalq hüquq professoru və Çikaqo Üniversitetinin rektoru Cedsona bildirirdi ki, “Gürcüstan yenə də özünü Razılıq ölkələrinin 31 dostu bilməkdədir və Qafqazda həm bolşeviklərə və hər cür nizamsızlığa qarşı mübarizəsində, xüsusilə
29 Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2, iş 40, v. 19 – 20. 30 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 897, siy. 1, iş 46, v. 26. 31 Antanta ölkələri. 23
də Batumda və onun vilayətlərində qayda-qanunun mühafizəsində İngiltərəyə yardım göstərməyi öz borcu hesab edir” 32 . 1918- il dekabrın 15-də Batuma eyni vaxtda bir neçə Britaniya gəmisi gəldi və şəhərin türklərdən “qəbulu” başlandı. Dekabrın 18-də Topuridze Gürcüstan Respublikasının “Razılıq dövlətlərinin respublika ilə həmsərhəd rayon və respublikalarda qayda-qanunun bərpası işindəki qayğısını azaltmaq” arzusunda olduğu haqqında bəyannaməni missiyaya verdi. Dekabrın sonunda Britaniya qoşunları Batuma gəldi. 1919-ci il yanvarın 1-də Batumdakı Britaniya qoşunlarının komandanı Gürcüstan Respublikasına məlumat verdi ki, o və fransız missiyasından polkovnik Şardinye Gürcüstan və Ermənistan Respublikalarını, həmçinin Batumu vilayəti ilə birgə işğal edəcəklər. 1919-ci il yanvarın 21-də briqada generalı, Batum şəhərinin hərbi qubernatoru Kuk-Kollis əhalinin tərksilah edilməsi gaqqında əmr verdi. Bütün milis sahə rəisləri də silahı təhvil verməli idilər. Ov tüfəngləri də yığılırdı. Beləliklə, Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikası Batum vilayətinin ərazisini itirirdi, lakin diyarın əhalisi elan olunmuş respublikadan ayrılmaq faktı ilə barışmaq istəmirdi. Batum vilayətinin nümayəndələri Britaniyanın işğalçı hakimiyyətindən azad olmaq üçün fəal mübarizəyə başladılar. 1919-cu il fevralın 14-də Batumdakı konsulluq Azərbaycan hökümətinə məlumat verirdi ki, ingilislər Batum vilayətinin tamhüquqlu sahibi olublar. Lakin bundan sonra da Azərbaycan höküməti Batum vilayətinin və digər regionların Qars Respublikasına meyl edən müsəlman əhalisinə hər cür kömək göstərirdi. 1919-cu il aprelin əvvəllərində Azərbaycan höküməti Batumdakı konsulluğu vasitəsilə 200 min manat vermişdi ki, Axalsıx müsəlmanlarına yardım təşkil edilsin. Cəfərov və Təkinski vasitəsilə Batum vilayəti müsəlmanlarına pul yardımı çatdırmaq nəzərdə tutulurdu. Qarsın özündə də bu dövrdə mühüm hadisələr baş verirdi. 1919-cu il martın 9-da Milli Şuranın iclasında sədrdən və altı üzvdən ibarət Müvəqqəti Komitə yaradıldı. Bu barədə ADR XİN-ə Cənub-Qərbi Qafqazın nümayəndələri P. Zeynalov və M. Adıgözəlov xəbər verirdilər. 1919-cu ilin martında Cənub-Qərbi Respublikanın nümayəndələri Konstantinopola gəldilər. Osman adlı bir nəfərin, yəqin ki, o, nümayəndə heyətinin üzvü olmuşdur, verdiyi xəbərə görə onlar məlumat toplamaq üzrə geniş hazırlıq işi aparmışlar. Sonra isə onlar Fransa ali komissarına nümayəndəliyin Parisə buraxılması haqqında xahiş etdilər. Pulları çatmadığı üçün nümayəndə heyəti Azərbaycan hökümətindən maliyyə yardımı istəmişdi. Nümayəndə heyəti uzun müddətə Konstantinopolda qalmalı oldu. Bu dövrdə Cənub-Qərbi Qafqazda baş verən hadisələrdə faktiki olaraq onlar iştirak etmirdilər. Əldə olan məlumata görə nümayəndə heyəti 1919-cu ilin sentyabrınadək burada olmuşdur. Sentyabrın 2-də heyətin üzvü Osman bəy Bakıya məlumat verirdi: “Nə erməniləri, nə də gürcüləri
32 Борьба за победу Советской власти в Грузии.., с. 357. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|