Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
maneçilik törətmək forması almışdı. Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasının mövcud olduğu bir şəraitdə Qarsda Qars vilayəti Axalsıx və Axalkələk qəzalarının general-qubernatorunun iqamətgahı yerləşirdi, qubernator faktiki olaraq müstəqil respublikanı tanımırdı. Bu ərazilərdə qubernator öz səlahiyyətini Britaniya payadalar rotasına, hindular rotasına və iki süvari vzvoduna arxalanaraq həyata keçirirdi. Britaniya zabit və əsgərləri Ərdəhan, Çak Su, Kağızman, Olt və Sarıqamışda da yerləşmişdilər. Britaniya hərbi qüvvələrinin bu cür yerləşdirilməsini tam müstəqillik haqqında “düşünməyə cəsarət etmiş” respublika vətəndaşlarının başı üzərində asılan “Damokl qılıncı” na bənzətmək olar. Əldə olan sənədlər regiondakı xalq-demokratik hərəkatına münasibətdə Britaniya işğalçı hökümətinin siyasətini yaxşı əks etdirir. Belə ki, Zaqafqaziyada Britaniya qüvvələrinin baş komandanı general Q.F. Milnin 1919-cu il 7 mart tarixli elanında deyilirdi ki, müttəfiqlərlə Türkiyə arasındakı barışıq şərtlərinin yerinə yetirilməsi və Sülh konfransında ərazi məsələsinin həllinə qədər qanun və qaydanın qorunması üçün Britaniya qoşunları Zaqafqaziyanı işğal etmişlər. General elen edirdi ki, “işləri ilə məşğul olaraq özlərini tamamilə sakit aparmaq sakinlərin borcudur. İngilis və müttəfiq qüvvələrinə ziyan vuracaq hərəkətdən çəkinsələr, onlar ingilis hərbi höküməti tərəfindən heç bir məsuliyyətə cəlb edilməyəcək, onların həyatı təhlükədən uzaq olacaq, mülkiyyət və azadlıqlarına hörmət göstəriləcəkdir; yox əgər onlar bu münasibətdə öz borclarını yerinə yetirməkdən boyun qaçırsalar, hərbi dövrün zərurəti cəza tətbiq edilməsini tələb edəcəklər” (“Азербайджан” qəzeti, 9 may 1919). Lakin artıq 1919-cu il aprelin əvvəllərində Britaniya hərbi hakimiyyəti Cənub-Qərbi Zaqafqaziyada milli demokratik hərəkata qarşı repressiyaya başladı. Batumda “Batum xəbərləri” qəzetinin bağlanması və əhali arasında həbslərlə başlayan repressiya aprelin 12-də Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikası parlamentinin qovulması və Müvəqqəti hökümətin üzvlərinin həbsi, həmçinin Batum vilayətinin idarə edilməsi üzrə Şuranin buraxılması kimi antidemokratik aksiyalaradək artdı. Elə həmin gün, aprelin 12-də Britaniya hərbçiləri Qars hökümətinin üzvlərinin, o cümlədən 35 parlament üzvlərinin həbs etdilər. Qars hökümətinin həbs olunmuş üzvləri əvvəlcə mühafizə ilə Batuma göndərildilər. Lakin çox keçmədən onlardan 11 nəfəri Britaniya hərbi idarəsi tərəfindən girov kimi Malta adasına sürgün edildi. Bunların sırasına baş nazir İbrahim bəy Cahangirov, hərbi nazir Həsən bəy Cahangirov, ərzaq naziri Yusif Yusifov, polis komissarı Musa Salam oğlu, Poçt-Teleqraf İdarəsinin müdiri Müxlis bəy Əlibəyzadə, hüquq işləri üzrə müşavir Kərbəlayı Əziz bəy Cahangirov, mühacirlər komissiyasının üzvləri Matvey Raçinski, Pavel Çamuşev, Stefan Vafiadi və Malileyev daxil idilər 37 . 37 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f, 897, siy. 1. Iş 38, v.101. 27
Müstəqil Qars Respublikasında dörd aydan bir az artıq mövcud olan demokratik hökümət təsisatları təbiidir ki, bu respublikanın siyasi sisteminin xarakteri, mahiyyəti və bütün xüsusiyyətlərini tam əks etdirə bilməz. Bununla belə, hətta respublika tarixi üzrə çox az qalmış arxiv sənədləri seçilmiş siyasi quruculuğun əsas xüsusiyyətlərini başa düşməyə kömək edir. Cənub-Qərbi Qafqazda vətəndaş cəmiyyətinin yaranmasında həddən artıq çox (region miqyasında) olan orta təbəqə xüsusi rol oynayırdı, mənəvi əsası isə həqiqi demokratik sistemin qurulması mümkün olmayan kütləvi şüurun konsensusu təşkil edirdi. Çoxmillətli parlamentin və müvəqqəti hökümətin öz heyətinə respublikanın ərazisində yaşayan bütün millətlərin nümayəndələri, həmçinin inzibati-ərazi əlaməti üzrə nümayəndələr daxil idi. Hər hansı xüsusi məsələnin qabaqcadan müzakirəsi və işlənib hazırlanması və ya qəbul edilmiş qərarın yerinə yetirilməsi üçün daha böyük yığıncağın öz içərisindən seçdiyi daimi və ya müvəqqəti kollegiya – komitə haqqında hələ XX əsrin əvvəllərində meydana çıxmış təsəvvürlər Milli Şura yaratmaq ideyasının əsasını təşkil edirdi. Məlumdur ki, komitələrin (ümumi təhlükəsizlik, ictimai quruluş) tarixi böyük Fransa inqilabının tarixinin mühüm hissəsini təşkil edir. Türkiyədə də burjua-inqilabi hərəkat 1891-ci ildə “İttihad və Tərəqqi” adlı siyasi komitənin yaradılması ilə başladı. Rusiyada fevral inqilabından sonra 1919-cu il martın 22-də (ondan qabaq Dövlət dumasının müvəqqəti komitəsi yaradılmışdı) Müvəqqəti hökümət xüsusi Zaqafqaziya komitəsi yaratmışdı. Bu komitə yerlərdə hakimiyyəti inqilabdan dərhal sonra bütün Zaqafqaziyada meydana gəlmiş müxtəlif milli komitələr arasında bölüşdürmüşdü. 1919-cu ilin noyabrında Bakıda Zaqafqaziya müsəlman milli komitələrinin konfransını keçirməyə nail olmuş müsəlman komitələri ən mütəşəkkil idi. 1919-cu il mayın 27-də Azərbaycan Müvəqqəti Milli Şurasının elan edilməsi yerli əhaliyə güclü siyasi və mənəvi təsir göstərdi. Gördüyümüz kimi ali milli orqanın – Milli Şuranın adı da buradan götürülmüşdü, yəni Azərbaycandakı milli demokratik hərəkat praktikası Qars vilayətindəki və ona bitişik ərazilərdəki hadisələrə güclü təsir göstərmişdi. Səsvermə yolu ilə seçilən Milli Şura Cənub-Qərbi Qafqazın müstəqilliyini, burada demokratik formada siyasi quruculuq elan etmək və hökümət yaratmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürdü. Müəssislər məclisi çağırılana qədər Qars Milli Komitəsi bütün Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikası ərazisinin idarə edilməsinin başında dururdu. Parlamentin açılışından sonra da Milli Komitə buraxılmadı, 1919-cu ilin martında hələ fəaliyyət göstərirdi, milli azlıqların: rusların, ukraynalıların, yunanların və kürdlərin nümayəndələri də buraya daxil edildilər. Maraqlıdır ki, o, milli demokratik hakimiyyətin yeganə orqanı idi ki, hökümət yaradıldıqdan və qovulduqdan sonra uzun müddət fəaliyyət göstərdi. 1919-cu ilin mayında artıq şura adlanan Milli Komitə Ermənistanın nazir-sədrinə teleqram göndərərək daşnakları Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|