Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
şərqdə peyda olması erməni daşnaklarını möhkəm çaşdırmışdı. Şübhəsiz ki, onlar sovet Rusiyasından Qarabağ cəbhəsinin bütün sahələrində hərbi hücum əməliyyatları üçün – bu əməliyyatlar Azərbaycan ordusunun əsas qüvvələrini cəlb etmiş, dövlətin şimal sərhədləri boş qalmışdı – müəyyən minnətdarlıq gözləyirdilər. Lakin Mikoyanın şəxsində bolşeviklərlə daşnakların apardıqları antiazərbaycan sövdələşməsi baş tutmadı. Qafqaz cəbhəsi Hərbi-İnqilab şurasının XI ordu tərəfindən işğal edilmiş Azərbaycan ərazisindən erməni qoşunlarının dərhal çıxarılmasını tələb edən ultimatumu daşnak hökümətinə göndərildi. Daşnaklar əvvəlcə Azərbaycanda, sonra isə bütün Zaqafqaziyada öz diktaturasını qurmaq istəyən bolşeviklərin dönməz qətiyyəti ilə qarşılaşdılar. Bununla əlaqədar Qars vilayətinin vəziyyəti pisləşdi, ermənilər özlərinin bütün hərbi qüvvələrini buraya yönəltdilər. İngilis-yunan hücumlarının müvəqqəti müvəffəqiyyətlərindən və Antanta dövlətləri tərəfindən zorla qəbul etdirilən Sevr sülh müqaviləsinin (avqust 1920-ci il) şərtlərindən – bu şərtlərə görə Anadolunun şimal-şərq vilayətləri Giresundan başlayaraq Ərzincan – Muş – Bitlis və Van gölü üzrə xətt boyunca Ermənistana keçməli idi – istifadə edən erməni höküməti 1920-ci ilin sentyabrında gizli əmr verdi. Bu əmrə əsasən bütün Qars vilayətində və İrəvan quberniyasında müsəlman əhalinin kütləvi qırğını başlandı (daha doğrusu, lap genişləndi). Şuraqala, Şərur-Dərələyəz, Kağızman, Sürməli, Qaraqurta, Sarıqamış rayonları külə döndərildi. Daşnak dəstələri Olta və Kağızmanın qalan hissəsinə hücuma keçdilər. Bu hücumlar zamanı elə miqyaslı vəhşiliklərə yol verilirdi ki, artıq müttəfiqlərin həddini aşmış “demokratları” müdafiə etməyə cürəti çatmadı. Azğınlaşmış daşnaklar Türkiyəyə müharibə elan edərkən Amerikanın Tiflisdəki yeni konsulu S. Mozerin “rəğbət hisslərinin” etirafına nail oldular. Daşnakların təkrar sorğusuna cavab olaraq Mozer bilirdi ki, ABŞ “heç vaxt erməni millətinin müdafiə edəcəyini və ya hərbi yardım göstərəcəyini öhdəsinə götürməmişdir” 50 .Təbiidir ki, amerikalılar Ermənistanın tezliklə bolşevikləşdiriləcəyi təhlükəsini də nəzərə alırdılar. Belə ki, 1920-ci il dekabrın 7- də müharibəni davam etdirmək üçün daşnaklara 25 mln. dollar miqdarında borc verilməsi haqqında konqresə müraciət edən prezident Vilson demişdi: “Amerika komissiyası nəzarət etməlidir ki, bu məbləğ Ermənistan kommunistlərinin əlinə keçməsin” 51 . Erməni hərbi hissələrinin Bardis və Olt bölgələrində Türkiyə ordusuna qarşı apardıqları əməliyyatlar buna gətirib çıxardı ki, 1920-ci il sentyabrın 28-də şərq türk ordusu Kazım Qarabəkir paşanın və Xəlil paşanın başçılığı ilə cavab zərbəsi vurdu. Bunun nəticəsində də Ermənistan Respublikasının ordusu tamamilə darmadağın edildi. Noyabrın 2-də türk qoşunları Qarsı tutdular, noyabrın 8-də isə
50 “История ССР» журналы, № 4, 1961, с. 45. 51 Yenə orada. 33
türk komandanlığı erməni hərbi hissələrinin Batum müqaviləsi ilə müəyyənləşmiş sərhəd xəttinə çəkilməsini tələb etdi. Daşnakların bu şərtləri yerinə yetirməkdən boyun qaçırması noyabrın 10-da türklərin yeni hücumlarına səbəb oldu. Bu hücum nəticəsində də Qars vilayəti erməni quldur dəstələrindən tamamilə təmizləndi. Qars vilayətinin itirən və hərbi-siyasi iflas qarşısında alan daşnak Ermənistanı Türkiyə hökümətinə hərbi əməliyyatları dayandırmaq və sülh danışıqlarına başlamaq haqqında xahiş ilə müraciət etdi. Danışıqlar Aleksandropol sülh müqaviləsi ilə başa çatdı. Bu müqavilə Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra (29 noyabr 1920-ci il) dekabrın 2-də elan edildi. 1921-ci il martın 16-da Moskvada Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında dostluq və qardaşlıq haqqında müqavilə imzalandı. Bununla da Rusiya – Türkiyə münasibətləri tarixində yeni dövr – hər iki xalqın mühüm siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrini pozmağa çalışan “dənizdən dənizə Ermənistan” ideoloqlarının keçmişdə olduğu kimi indi də ahəngsizləşdirmə və ekspansionist məqsədlərinin açıq-aydın göründüyü bir dövr başlandı. Müqavilə Türkiyənin şimal-şərq sərhədlərinin toxunulmazlığını təmin edirdi. Birinci maddəyə uyğun olaraq SSRİ ilə Türkiyə arasında şimal-şərqi sərhəd müəyyən edildi. Bu sərhəd Ərdahan və Qars sancaqlarının şimalındakı inzibati sərhəddən – Arpaçayın və Araz çayının Talveçi üzrə Aşağı Qarasuyun mənsəbinədək olan sahədən keçirdi 52 . 1921-ci il sentyabrın 26-da Qarsda Zaqafqaziya – Türkiyə konfransı açıldı. Konfransda Zaqafqaziya respublikalarının nümayəndə heyətləri və RSFSR- in rəsmi nümayəndəsi, həmçinin Türkiyə nümayəndə heyəti iştirak edirdi. Burada çıxış edən erməni nümayəndə heyətinin başçısı A. Mravyanın çıxışını qeyd etmək istərdik. O, çıxışında dedi: “... biz indi burjua və millətçi hökümətlərdən bizə miras qalmış mübahisəli məsələləri, vəziyyəti mürəkkəbləşdirən lənətə gəlmiş məsələləri qaldırmaq məqsədi güdmürük. Yox, indi bizi bu məsələlər, düşmənçilik hissləri narahat etmir. Zəhmətkeş türk xalqının öz vətənləri uğrunda apardıqları qəhrəman mübarizəsi bizi valeh edir” 53 . Təəssüf ki, indiki erməni parlamentariləri öz həmvətənlərinin 1921-ci ilin sentyabrında sağlam düşüncənin səsinə səs verərək dediyi sözlərə şərik çıxmırlar. Konfransın işi Zaqafqaziya respublikaları ilə Türkiyə arasında dostluq haqqında müqavilənin imzalanması ilə başa çatdı. Məzmununa görə Qars müqaviləsi Moskva müqaviləsi ilə eyni idi 54 . Beləliklə, türk xalqının Antanta ölkələri və onların əlaltılarının təcavüzünə qarşı apardığı qəhrəman mübarizəsi nəticəsində daşnakların erməni ərazilərini Qars vilayəti hesabına genişləndirmək arzuları iflasa uğradı.
52 Документы внешней политики СССР. М., 1959, т. 3, с.593. 53 Yenə orada, t. 4, s. 373. 54 Документы внешней политики СССР. М., 1959, т. 4, с. 420 – 429. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|