Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
48
Naxçıvan general-qubernatoru Şərurdan Ermənistana min pud taxıl buraxılması haqqında məsələyə iki dəfə toxunmuşdu 106
. Naxçıvandakı Amerika nümayəndələri isə bu dövrdə ancaq xeyriyyə fəaliyyəti ilə məşğul idilər. Amerika missiyası Naxçıvanda 200 uşaq üçün nəzərdə tutulan yetimlər evi, 50 yerlik xəstəxana açmışdı və “gələcəkdə Naxçıvanda zavod və fabriklər açmağa” 107
səy göstərəcəyini elan edirdi. 1919-cu ilin mart-aprelində ADR höküməti Araz-Türk Respublikasına kömək göstərilməsində bir sıra addımlar atdı. Regional əlaqəni yaxşılaşdırmaq üçün Ağdam – Karyagin (Füzuli) – Naxçıvan poçt-teleqraf xəttinin qaydaya salınması və mühafizə edilməsinə diqqət artırıldı. Bu haqda Azərbaycan poçt- teleqraf dairəsinin müdiri Sirotkinin Gəncə general-qubernatoru İ. Vəkilova göndərdiyi məktub xəbər verir. O, məktubda xahiş edirdi ki, əlaqənin bu hissəsindəki poçt-teleqraf idarələrinə silahlı mühafizə dəstələri verilsin 108 .
naziri M. Əsədullayev ADR Nazirlər Şurasına məktubla müraciət edərək Naxçıvan bölgəsinin neft məhsulları ilə təmin edilməsini əsaslandırdı. O, İrəvan quberniyasının bir hissəsinin və Naxçıvanın ADR ərazisi kimi tanınması ilə əlaqədar bunu dövlət zərurəti hesab edirdi. “Bununla bərabər nazirlik belə bir vəziyyətlə hesablaşmaya bilməz ki, Cənub-şərqi Azərbaycana dəmir yolu Ermənistan Respublikasının ərazisindən keçir. Bu respublika ilə Azərbaycan Respublikasının ticarət müqaviləsi yoxdur, buna görə də göstərilən neft məhsullarının yad ərazidə müsadirəsinə yol verməmək üçün Ticarət və Sənaye Nazirliyi öz ərazisinə, yəni Naxçıvana yük göndərməkdə çətinlik çəkir. Bununla da Cənub-Şərqi Azərbaycanın, Həmçinin Azərbayvan Respublikasının dostu Qars vilayətinin əhalisi neft aclığı çəkir” 109
. M. Əsədullayev vəsadət qaldırdı ki, Azərbaycan höküməti Naxçıvan və Ermənistan hüdudlarında azərbaycanlılar yaşayan yerlərlə mal mübadiləsi prinsipindən imtina etsin, çünki bu mal mübadiləsi respublikaya xüsusi mənfəət gətirmir, lakin həmvətənlərin mənafeyinə toxunur. 1918-ci ilin martında “Araz respublikaları dəstələrinin rəisi Bəhram xan Naxçıvanskinin başçılığı ilə Araz-Türk Respublikasının nümayəndə heyəti Bakıya göndərilmişdi. Görkəmli Azərbaycan dramaturqu Hüseyn Cavid də nümayəndə heyətinin tərkibində idi. Araz-Türk Respublikasının nümayəndə heyəti F. X. Xoyski və Tomsonla, o cümlədən Naxçıvan məsələsinin Paris sülh konfransında müzakirəsinin mümkünlüyü haqqında danışıqlarda iştirak etdi. Danışıqlardan sonra Azərbaycan höküməti Araz-Türk Respublikasına polkovnik Kuquşevin başçılığı ilə daha 10 zabit göndərdi. Buraya gələn həmin zabitlər hərbi hissələrdə əsgərləri
106 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 178, v. 1 – 10. 107 Yenə orada, siy, 2, iş 81, v. 11. 108 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy, 4, iş 65, v. 6. 109 Yenə orada, siy 1, iş 175, v. 2. 49
öyrədir, kəşfiyyat işində, sərhəd xətlərinin möhkəmləndirilməsində iştirak edir, kəndlərə gedərək Naxçıvanın demokratik Azərbaycan hökümətinin hakimiyyətinə verilməsi üçün təbliğat aparırdılar 110 .
Bəhram xandan Araz-Türk Respublikasındakı vəziyyət haqqında qiymətli məlumat alan Azərbaycan höküməti Naxçıvan, Şərur, Sürməli, Vedibasar və Milistan bölgələrində Teymur bəy Makinski, R. İsmayılov və doktor Qənizadədən ibarət nümayəndə heyəti göndərmək qərarına gəldi. Hökümət nümayəndə heyəti ilə birgə bu bölgələrin müsəlman əhalisinin nümayəndələri də (Bağır Rzayev, Məhərrəm Əliyev, Əliəşrəf Kazımov, Hüseyn Cavid, Əsəd Manafov, Bəhram xan və Əziz xan Naxçıvanskilər) qayıtdılar. Nümayəndə heyətinin məqsədi İrəvan quberniyasının erməni qoşunlarının təcavüzündən ziyan çəkmiş qaçqınlar və şəxslərin ehtiyacı üçün hökümət tərəfindən ayrılmış bir milyon manat pulu oraya çatdırmaq, qaçqınların vəziyyətini ətraflı öyrənmək, “onlara yardım etmək üçün görüləcək tədbirlərin” xarakterini müəyyən etmək idi. Erməni quldur dəstələrinin silahlı hücumlarının arası kəsilmədiyi bir vaxtda nümayəndə heyətinin səfəri təhlükəli tədbir idi. Buna görə də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski müttəfiq qoşunlarının Tiflisdəki komandanı general Tomsona (3 aprel 1919-cu il) yardım üçün müraciət etməli oldu. Xoyski generaldan xahiş edirdi ki, nümayəndə heyəti ingilis əsgərlərindən ibarət mühafizə və yerlərdə kömək göstərilməsi üçün məltubla təmin olunsun 111
. ADR sədr-nazirinin bu və ya digər müraciətlərinə Tomson cavab verirdi: “Göstərilən rayonlar Britaniya qubernatorunun idarəsi altındadır, həm də bu nümayəndə heyətinin hər hansə xeyir gətirəcəyi gözlənilmir” 112 . Tomson məlumat verir ki, ADR nümayəndə heyətinə kömək göstərmək mümkün deyildir. Eyni zamanda ingilislər Araz-Türk Respublikasına münasibətdə öz niyyətləri haqqında da informasiya verirdilər. İlk növbədə onlar “erməni qaçqınlarını” Naxçıvan, İrəvan, Kağızman, Olt və digər bölgələrə qaytarmaq istəyirdilər. Bundan sonra ingilislər Naxçıvan və Kağızman rayonlarının inzibati idarəsini “doktor Sultanovun Qarabağ general-qubernatoru vəzifəsini yerinə yetirdiyi şərtlərin tam eyni olan şərtlərlə” Ermənistan Respublikasına verməyi nəzərdə tuturdular. Bu əməliyyatın yerinə yetirilməsi Culfadan Olta qədər cənub sərhədinin komandanı olan briqada generalı Deviyə həvalə edilmişdi. Lakin deyilənlərin sadəcə niyyət olaraq qaldığını yox, həyata keçirildiyini göstərən tarixi sənədlər vardır. Belə ki, Araz-Türk Respublikasının sərhəddində duran daçnak quldur dəstəsinin rəisinin Ermənistan Respublikası daxili işlər
110
Q. Mədətov. Göstərilən əsəri, s. 59. 111
Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy, 2, iş 57, v. 5. 112
Yenə orada, iş 18, v. 8. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|