Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
46
bütün dünyanın silahı yerə qoyduğu bir vaxtda ancaq müsəlmanlar yaşayan torpaqların onlar tərəfindən tutulması” 101
. Diyarın demək olar ki, bütün dünyadan təcrid edilən, üç tərəfdən də ermənilərlə mühasirəyə alınan, Azərbaycan Respublikasının yardımına ümidini itirmiş müsəlmanlar xarici aləmlə əlaqəni ancaq İran vasitəsilə saxlaya bilərdilər. Təbiidir ki, bu şəraitdə İrana birləşmək az ziyanlı iş hesab edilirdi və bu meyl getdikcə artırdı. “Hazırda erməni zorakılığına və ümumiyyətlə, qarışıqlığa son qoymuş ingilis qüvvələrinin gəlməsi ilə əlaqədar biz Azərbaycan Respublikası höküməti ilə əlaqə saxlaya bilmişik. Bu hökümət bizi və bizim diyarı öz respublikasının ayrılmaz hissəsi hesab edir. Və biz mənəvi cəhətdən birinci qərarımızı dəyişməyə borcluyuq, çünki Zaqafqaziyanın digər quberniyaları kimi İrəvan quberniyasının da müsəlmanlarını Azərbaycan Respublikası ilə təbiət və həyat özü birləşdirir: həyat tərzi, ədəbiyyat, dil, el adətləri, mədəniyyət... bütün bunlar burada da, orada da eynidir. Hələ müharibəyə qədər də Bakı və Yelizavetpol bizim mədəniyyətimizin, təfəkkürümüzün mərkəzi hesab olunurdu və demək olar ki, Zaqafqaziyadakı müsəlman kütlələrinin başında dururdular”. Yuxarıda deyilənləri, həmçinin üstündən sükutla keçməli olduğumuz bir çox mətləbləri nəzərə alaraq Sizin general-qubernatorluğun ərazisinin idarə heyəti Sürməli və İrəvan, Eçmiədzin qəzalarının müsəlman hissələrinin nümayəndələri ilə birlikdə bu il fevralın 25-də qərara aldılar: “İndi yaşayan və gələcəkdə yaşayacaq nəsillərimizin səadəti naminə Azərbaycan Respublikasına birləşmək” 102 .
Ordubadın əhalisinin xeyli hissəsi Tiflisdə çıxılmaz vəziyyətə düşdülər. Bunların əsas hissəsini Türkiyə ilə olan razılığa əsasən təhsil almaq üçün, o cümlədən hərbi zabit məktəblərində oxumaq üçün İstanbula göndərilmiş tələbə və şagirdlər təşkil edirdi. Onlar hamısı Tiflisdə vəsaitsiz qalmışdılar, doğma yerlərə də qayıtmağa qorxurdular. Cəfərqulu xan 1919-cu il martın 14-də Gürcüstan höküməti yanında Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi Məmməd Yusif Cəfərova yazırdı: “Bizim diyarın rəsmi olaraq Azərbaycan Respublikasına birləşməsi mənə haqq verir ki, respublikamızın nümayəndəsi kimi Sizdən xahiş edim yuxarıda adı çəkilən şəxslərin vəziyyətini başa düşərək, əlbəttə, ingilislərin arasından keçən yolu təhlükəsizləşdirdikdən sonra vətənə göndərəsininz; Sizin vəsadətinizlə ingilislər onları elə öz əsgərləri tərəfindən qorunan qatarla buraya gətirə bilərlər. İngilis zabitləri vasitəsilə mən Sizə naxçıvanlıların adına yazılmış məktublar olan zərf göndərir və xahiş edirəm ki, bu məktubların lazımi adamlara çatdırılması üçün
101
Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f.277, siy, 2, iş 57, v. 2. 102
Yenə oarada, v. 2 arx. 47
göstəriş verəsiniz; icazə verin narahat etdiyim üçün Sizə ürəkdən minnətdarlıq edim” 103
. Cəfərqulu xan M.Y. Cəfərova şikayət edirdi ki, hazırda Naxçıvan və Şərur qəzalarında toplanan İrəvan quberniyası müsəlmanlarını Allah da, daha yaxşı şəraitdə yaşayan və görünür ki, bizdə burada soyuqdan, aclıqdan qorunmaq üçün heç bir köməyi olmadığından həlak olan minlərlə adamların ölümündən narahatlıq keçirməyən qardaşlar – müsəlmanlar da unutmuşlar. Sayı artıq 100 minə çatan bədbəxt qaçqınların vəziyyətinin insanı sarsıdan və ürək parçalayan səhnəsi və şəkli heç bir təsvirə gəlmir. Əgər Azərbaycan hökümətinə də olmasa, biz kimə müraciət etməliyik... Çox hörmətli Məmməd Yusif, Sizi əmin edirəm ki, əgər yaxın vaxtlarda sizin köməyininz gəlməsə və Azərbaycan höküməti bizim diyara xüsusi diqqət yetirməsə yaxın gələcəkdə burada bir müsəlman belə qalmayacaqdır. Bizim vəziyyətimizi başa düşməkdən imtina edəcəyinizi bilirəm və xahiş etməyi özümün birinci dərəcəli vəzifəsi hesab edirəm. Hökümətimizə xəbər verin ki, diyarımız üçün mənəvi və maddi yardım göstərmək zəruridir. Ehtiyaclarımız haqqında ətraflı məlumay nümayəndələr vasitəsilə hökümətə çatdırılmışdır 104
. Əlbəttə, Naxçıvan mütasərrafının gileyləri başa düşülürdü, bu gileylər sona qədər əsaslı deyildi. Azərbaycan höküməti xalqının ermənilərin sakitləşmək bilməyən ekspansiya və şovinizminin qurbanı olmuş hissəsinə yardım göstərmək üçün mümkün olanı edirdi. Lakin Azərbaycanın bütün cəhdləri ermənilərin və bir sıra Qərb ölkələrinin simasında onların tərəfdarlarının müqavimətinə rast gəlirdi. 1919-cu il fevralında naxçıvana kapitan Lautonun missiyası gəldi, bunun əsas məqsədi Araz-Türk Respublikasının ermənilərlə apardığı sülh danışıqların a mane olmaq idi. Lauton respublika əhakisinə müraciət edərək bildirdi ki, İrəvan qəzasının cənub sərhədlərindən Culfayadək olan ərazidə Azərbaycan inzibati idarələri təşkil ediləcəkdir. Lakin artıq martın əvvəlində Lauton Cəfərqulu xana məlumat verirdi ki, “Araz vadiləri qanunçuluğu və nizam-intizamı bərqərar etmək üçün müvəqqəti olaraq Britaniya hökümətinin idarəsi altına götürülür. Britaniya qoşun dəstələri Davalı, Naxçıvan, Culfa və Şahtaxtıda duracaqlar. Göstərilən ərazi ilə bağlı bütün məsələlər Britaniya höküməti tərəfindən həll ediləcəkdir və hamı sözsüz olaraq onun qərarlarına tabe olmalıdır” 105 . Belə qərarlar Britaniya işğal idarələrinin ərazisinin Ermənistana verilməsinə hazırlıq görmək arzusundan irəli gəlirdi. İngilislər dəmir yolu, telefon-teleqraf xətləri üzrə nəzarət edirdilər və Araz-Türk Respublikası əhalisindən vergi toplanması hüququnu öz əllərinə keçirmişdilər. Respublika sakinləri daşnak hökümətinə buğda və digər ərzaqları satmalı idilər. Diqqəti cəlb edən faktdır ki, Mir Abbas Bağırovla söhbəti zamanı
103
Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy, 2, iş 57, v. 3. 104
Yenə orada, v. 4. 105
Q. Mədətov. Göstərilən əsəri, s. 57. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|