Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
40
Lakin aydındır ki, o dövrdə Araz-Türk Respublikası əhalisinin gözlədiyi köməyi ADR ona göstərə bilmirdi. Buna görə də Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasının yarandığı ilk gündən Araz-Türk Respublikasının ərazisi formal olaraq onun tərkibinə daxil edildi. Düşünmək olar ki, Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasının yaranması ilə Araz-Türk Respublikasının mövcudluğuna son qoyulacaq, lakin bu respublika CQQDR-na qədər də, onunla paralel də, ta 1919-cu ilin iyununa qədər – CQQDR öz fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra da mövcud idi. Tarixi sənədlərdə bu qeyri-adi vəziyyət Azərbaycan Respublikası hərbi attaşesinin Azərbaycan Ordusunun Baş ştabına yazdığı raportda belə izah edilir: “Naxçıvan və Şərur qəzalarına gəldikdə isə, onların Cənub-Qərbi Respublikanın ərazisinə daxil edilməsi bu qəzaların Azərbaycana faktiki mənsubluğunun qeyri-müəyyənliyi ilə izah olunur. Çünki bu qəzalar, məlumdur ki, Araz Respublikasını təşkil edirdi və indiyə qədər müəyyən hakimiyyəti yoxdur” 86
formal xarakter daşıyırdı, çünki ancaq Qars Respublikasının elan edilməsi aktında öz əksini tapmışdı, faktiki olaraq isə Araz-Türk Respublikası müsütəqil mövcud olan Respublika idi. 1918-ci
ilin dekabrında Ermənistan Respublikası Araz-Türk Respublikasına qarşı geniş miqyaslı təcavüzə başladı. Yanvarın 3-də “Azərbaycan” qəzeti yazırdı: “Daxili İşlər Nazirliyi dekabrın 28-də Cəbrayıldan belə bir teleqram almışdır: İrəvandan gələn 25 minlik erməni qoşunları Sədərək kəndindən keçərək 8 müsəlman kəndini mühasirə edərək silahları almışlar. Naxçıvan və Şərurun sakinləri İrana keçməyə hazırlaşırlar. Arazı keçərkən 200-dən çox adam həlak olmuşdur. Zəngəzur erməniləri bizə hücum etmişlər, hazırda güclü atışma gedir, hara müraciət ediriksə, kömək yoxdur”. Azərbaycan Parlamentinin 1919-cu il yanvarın 8-də çağırılan 7-ci iclasında Həsən bəy Ağayev İrəvan quberniyası əhalisinin nümayəndələrinin ərizəsini oxudu. Bu ərazini Araz-Türk Respublikası Parlamentinin üzvləri – Teymur bəy Makinski, R. İsmayılov, A. Makinski, A. Şeyxülislamov, M. Məhərrəmov, P. Bayrambəyov, Y. Tahirov, A. Sultanov imzalamışdılar. Həmin ərizədə deyilirdi: “Erməni qoşun hissələri bütün Sürməli qəzası və İrəvan, Eçmiədzin və Şərur qəzalarının müsəlmanlar yaşayan hissəsini tutmuşlar və Naxçıvana sarı hərəkət edirlər. Bu zaman dinc əhalinin bir hissəsi qılıncdan keçirilir, bir hissəsi isə öz kəndlərindən qovulur və dağlardan keçərək İrana qaçmaq məcburiyyətindədir, bu isə labüd ölüm deməkdir” 87 . Bu faciələri faktları kədərlə qarşılayan Azərbaycan Parlamenti hökümətə təklif etdi: “sərəncamında olan bütün tədbirləri görsün ki, bütün bu bədbəxtliklərin qarşısı alınsın” 88 .
86 Azərbaycan Respublikası SPİH, f. 227, siy. 2, iş 34, v. 3. V. 21 – 22. 87 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 895, siy, 1, iş 13, v. 21 – 22. 88 Yenə orada, v. 23. 41
Araz-Türk Respublikasının özündə də təcili tədbirlər görülürdü. O günlərdə könüllü xalq dəstələri – taborlar yaradılırdı. Həmin taborlara aşağıdakı şəxslər komandanlıq edirdilər: Nehrəm taboru – Kəlbə Muxtar, Cəhri – Kəlbə Kərim, Qulu bəy, Dəzin – Məmmədrza bəy, şəhər – Hüseyn Əliyev, Ordubad – İbrahim Xəlil Axundov. Yengicalilər və karkerlilərin könüllü dəstələrinin başında isə Məşədi Ələsgər ağa və Möhsün Camalov dururdular. Könüllülər öz atları, silah və ərzaqları ilə döyüşlərdə iştirak edirdilər. Diyarın bütün əhalisi onlara hər cür kömək göstərirdi 89 . Həsən Şahverdi oğlunun taboru və Kəlbalı xanın komandir olduğu Naxçıvan dəstələri təcavüzkara güclü müqavimət göstərirdilər. Polkovnik Doluxanovun komandanlığı altında erməni qoşunları Sədərək, Dəmirçi və Şərura hücuma başlayanda Sədərək taboru bu yerləri müdafiə edirdi. Döyüşün qızğın yerində Kəlbalı xanın dəstəsi şərurluların köməyinə gəldi. Vəlidağ yanındakı döyüş Araz-Türk Respublikası könüllülərinin tam qələbəsi ilə bitdi. Düşmən darmadağın edildi. Sədərəyin əhalisi erməni təcavüzkarlarından azad edildi. 1919-cu il yanvarın əvvəllərində daşnak hökümətinin xahişi ilə Naxçıvan ingilislər tərəfindən işğal edildi 90 . İngilislər Əmir bəy hökümətinə qarşı yaxşı münasibət bəsləmir, bu höküməti Gürcüstanın və onun tərəfdarlarının əlaltısı hesab edirdilər. Naxçıvanın sonrakı taleyi haqqında daşnak höküməti ilə danışıqlar aparan ingilis komandanlığı, eyni zamanda Cəfərqulu xanla yaxınlaşırdılar. Cəfərqulu xan özünüidarəyə can atmağı ilə ingilislərin rəğbətini qazanmışdı, çünki bu, regionun Böyük Britaniyanın hakimiyyəti altına keçməsini asanlaşdıra bilərdi. Bu məqsədlə də Naxçıvana mayor Gibbonun başçılıq etdiyi Böyük Britaniya nümayəndələrinin bir qrupu gəldi. Mayor Gibbon öz gəlişinin səbəbini Əmir bəyə qaçqınlar məsələsini həll etmək kimi elan etdi 91 . Lakin həqiqətdə onun gəlişinin əsas məqsədi iqtisadi və siyasi vəziyyətlə tanış olmaq, Araz-Türk Respublikasının hərbi hissələrinin tərkibi və silahlanmasını, həm də türklərin bu respublika hökümətinə təsirinin dərəcəsini aydınlaşdırmaq idi. Naxçıvan ərazisində ingilis general-qubernatorluğu elan edildiyi gün respublikanın daxili vəziyyətinin sabitliyi ciddi sürətdə pozulmuşdu. Cəfərqulu xanın tərəfdarlarının törətdikləri fitnə-fəsadlar öz bəhrəsini verirdi. Naxçıvan əhalisini erməni təcavüzündən layiqincə qoruya bilməyən Əmir bəy hökümətinin zəifliyi də buna imkan yaradırdı. Cəfərqulu xan və onun ətrafındakılar daşnakların “müvəqqəti” qələbələrindən bacarıqla istifadə etdilər. Məsələn, ermənilər Kəmərli kəndinə hücum edərkən və Naxçıvan əhalisi çaxnaşmaya düşərək şəhərdən qaçmaq istərkən Kəlbalı xan çox az müddətdə 400 nəfərdən ibarət döyüşkən bir dəstə topladı və şərurluların köməyinə tələsərək, erməniləri darmadağın etdi.
89 A. Əliyev. Göstərilən əsəri, s. 7. 90 Очерки истории коммунистических организаций Закафказья. Тбилиси, 1967, ч. 1, с. 426. 91 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 2, iş 95, v. 14. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|