Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
36
Təbiidir ki, erməni millətçiləri tərəfindən xalqa qarşı apardıqları genosidə Şərur - Dərələyəz və Naxçıvan qəzalarının əhalisi biganə qala bilməzdi. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə yayın əvvəli üçün ermənilər “təqsirli və təqsirsizləri ayırd etmədən 400-dən çox müsəlman kəndini qılıncdan keçirib yandırmışlar. Dağıntı və qırğının mənzərəsi dəhşətə gətirirdi. Evlər yandırılır, əhalinin əmlakə əlindən alınırdı, adamlara rəhm etmirdilər, uşaqları, qadınları, qocaları doğrayırdılar... Yaxınlarda çiçəklənən kəndlər xarabazara çevrilmişdi” 65 . Bu qəzaların əhalisini tamamilə qırılmaqdan qurtara bilmək yeganə qüvvə, şübhəsiz, türk qoşunları idi. 1918-ci il mayın sonunda Naxçıvan və Şərur – Dərələyəz qəzalarının əhalisi Kərim xan İrəvanlının başçılığı ilə Mehmet Vahib paşanın yanına xüsusi nümayəndə heyəti göndərərək, Androniki quldur dəstələrini dağıtmağı və Naxçıvan diyarına qoşun yeritməyi xahiş etdi. 1918-ci il iyunun əvvəlində 9 və 11-ci türk qoşunları diviziyaları Uluxanlıdan Naxçıvana hərəkət etdilər. 1918-ci il iyunun 4-də türk qoşunları Naxçıvana daxil oldu 66 . Türk komandanlığı şəhər üzərində Türkiyə bayrağını qaldıraraq Naxçıvanı öz himayəsi altına götürdüyünü bildirdi, Naxçıvanı Türkiyənin bir əyaləti elan etdi. Buraya genaral-qubernator təyin edildi, həmçinin milli Azərbaycan hərbi hissələri yaradılmağa başlandı, bu hissələrə hələlik türk zabitləri rəhbərlik edirdilər. Naxçıvan nizami könüllü ordusunun yaranmasına 1-ci ordu korpusunun komandiri Qarabəkir Kazım paşa böyük qüvvə və əmək sərf etmişdi 67 . Qəzalarda 19 yaşından yuxarı olan əhali arasında səfərbərlik elan edildi. Milli hərbi hissələr türk silahları ilə silahlanır və sürətlə hərbi işi öyrənirdilər. Türk qoşunları və Naxçıvanın könüllü qoşunlarının birgə səyi ilə daşnak quldur dəstələri darmadağın edildi və qəzadan qovuldular. Naxçıvanda dinc həyat yoluna düşür, yerli inzibati hökümət bərpa edilirdi. Bu hökümətə rəhbərlikdə Rəhim xan və Kamran xan Naxçıvanskilər, Cabbarağa Vəzirov, Kəlbəli xan Naxçıvanski və digərləri görkəmli rol oynamışdılar. Bununla birgə ayrı-ayrı vəy və xan nəslindən olan nümayəndələr Türkiyə höküməti ilə əməkdaşlığın əleyhinə idilər. Onlar Naxçıvanın tam müstəqilliyi lehinə çıxış edir, buna görə də İranla yaxınlaşmağa can atırdılar. Naxçıvan və Şərur – Dərələyəz qəzaları cümhuriyyətinin yuxarı təbəqələrindəki siyasi iqlimin bu xususiyyəti erməni təcavüzünə qarşı çıxış edən qüvvələrin parçalanmasına gətirib çıxardı. Türk qoşunları Naxçıvana gəldikdən sonra Naxçıvan Milli Şurasının sədri Cəfərqulu xan Naxçıvanski oğlu Kəlbəli xan, Mirzə Hüseyn və Heydərqulu bəylə birlikdə iranlılar və daşnaklardan siyasi mənfəət əldə etmək ümidi ilə İrana və İrəvana səfər etmişdilər. İrəvana səfərin nə dərəcədə səmərəli olduğunu erməni höküməti
65 Yenə orada. 66 Karabekir paşa Kazim Birinci Kafkaz Kolorolnonun, 1919, s. 11 – 12. 67 Yenə orada . 37
nümayəndələrindən birinin Cəfərqulu xana dediyi sözlərdən görmək olar: “Biz bilirik ki, naxçıvanlılar xaindirlər. Onu da nəzərə alın ki, sizin bütün quldur dəstəniz və Makin sərdarı yer üzündən silinəcəkdir. Sizin üzərinizə Zəngəzurdan Andronik gələcək, buradan isə biz özümüzün Qazax süvari dəstəmizi göndərəcəyik 68 ”.
Birinci dünya müharibəsində məlubiyyətə uğrayan Türkiyə Mudros müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq qoşunlarını Naxçıvandan çıxarmağa məcbur oldu. Türkiyə qoşunlarının Naxçıvandan çıxarılmasını bütün Azərbaycan ictimaiyyəti kədərlə qarşıladı 69 .
respublikasının müvəqqəti müstəqilliyini elan etdi. Bu respublika bir tərəfdən erməni iddialarını dəf etməyə, digər tərəfdən isə respublikanın bütün əhalisinin həm din, həm də dil cəhətdən can atdığı Azərbaycanla birləşməni hazırlamağa cəhd edirdi
70 . Araz-Türk Demokratik Respublikasının elan edilməsi hələ lap keçmişlərdən regional müstəqilliyə can atan Naxçıvan diyarı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Respublikanın paytaxtı Naxçıvan şəhəri oldu. Onun ərazisində Naxçıvan və Şərur – Dərələyəz qəzaları, Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Kəmərli, Mehri və s. bölgələr 71 daxil idi. Yaradılmış hökümətin başında demokratik inkişaf tərəfdarı və yerli feodalların düşməni Əmir bəy dururdu 72 . Əmir bəyə və onun tərəfdarlarına qarşı köhnə qaydaları saxlamağa can ayan iri bəylər və xanlar, Cəfərqulu xan çıxış edirdilər. Tanınmış və qədim xan nəslinə mənsub olan Cəfərqulu xan keçmiş xan hökümətini və əzəmətini bərpa etmək istəyən əhali arasında geniş şöhrət qazanmışdı və bu əhaliyə böyük təsir göstərə bilirdi. Onun oğlu, çar ordusu leyb-qvardiyasının geniş rotmistri Kəlbəli xan Rusiyanın yüksək hərbi mükafatlarını almışdı. Belə hesab edilirdi ki, Cəfərqulu xan və onun ətrafındakılar monarxiyalı Rusiyanın tərəfdarları idilər 73 , lakin bunu daha dəqiqliklə təsdiq edən sənədlər tapılmamışdır 74 . Diplomatik yolla Ermənistan respublikasının daşnak rəhbərliyi ilə belə münasibətləri qaydaya salmaqla öz hakimiyyətini saxlamaq məqsədinə can atan Cəfərqulu xan çox ehtiyatlı və hiyləgər siyasət yeridirdi. Özü üçün təhlükə yarandıqda isə həmişə İranda gizlənirdi. Respublikanın mərkəzi hökümət orqanı kimi hökümətxana yaradıldı, onun tərkibinə əsasən Milli Şuranın üzvləri daxil oldular. Bundan başqa Araz-Türk
68 Макинское ханство. Новый Восток, книга 1, М., 1922, с. 341. 69 “Açıq söz” qəzet, 13 mart 1992. 70 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 215, v. 9 – 9 arx. 71 Yenə orada. 72 Yenə orada, f. 894, siy. 10, iş 178, v. 7. 73 Макинское ханство…., с. 343. 74 Q. Mədətov. Göstərilən əsəri. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|