Aydin haciyev
ARAZ-TÜRK RESPUBLİKASININ
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
34
ARAZ-TÜRK RESPUBLİKASININ YARANMASI VƏ DÖVLƏTÇİLİYİNİN QORUNMASI ÜÇÜN SİLAHLI MÜBARİZƏSİ
1918-ci il daşnak quldur dəstələrinin Naxçıvan və Dərələyəz qəzalarına qanlı hücumları ilə əlamətdar idi. İri quldur dəstələrindən biri olan Andronikin 55
dəstəsi Yaycı və Aza kəndləri ərazisində silahlı kəndli qüvvələrini darmadağın edərək Naxçıvana irəlilədi. Az müddət ərzində Andronik Ordubad dairəsinin əsas hissəsini, Culfa stansiyasını və ətraf kəndlərin bir hissəsini öz nəzarəti altına aldı 56 . Andronikin həyasızlıq və təkəbbürü o yerə çatdı ki, iyunun ortalarında o, Naxçıvan şəhərini tutmağa cəhd göstərdi, lakin onun bu təşəbbüsü baş tutmadı. Belə olanda daşnaklar Nehrəm kəndinə hücüm etdilər, lakin burda da onlar güclü müqavimətə rast gəldilər 57 . 1918-ci il ərzində Naxçıvan kəndləri dəfələrlə erməni quldurlarının hücumlarına məruz qaldılar. Lap elə əvvəllərdən bu hücumların məqsədi Naxçıvanı zəbt edib Ermənistana birləşdirmək idi. Bu əraziyə olan iddialar, məlum olduğu kimi hələ 1917-ci ildə, “İnzibati sərhədlərin Peterburq layihəsi” deyilən layihə tərtib edilərkən ermənilər tərəfindən irəli sürülmüş, rus bürokratiyasının ermənipərəst əhval-ruhiyyəli hissəsi tərəfindən müdafiə edilmişdi. Lakin Tiflisdəki Fəhlə və Əsgər deputatlarının Diyar Soveti tərəfindən rədd olunmuşdu. O vaxt daşnaklar həyasızcasına elan etmişdilər ki, “onlar başqa yollar taparlar”. Məkrli düşmən müvəqqəti də olsa döyüşkən türk qoşunlarının yaxınlıqda olması və Zaqafqaziyada bolşeviklərin o vaxtkı möhkəm mövqeləri ilə hesablaşmalı oldu. Buna görə də daşnaklar özlərinin Rusiyanın bütövlüyünün tərəfdarı kimi göstərdilər ki, bu da onların bolşevik mərkəzi tərəfindən müdafiəsini təmin edirdi. Tezliklə Naxçıvanı ələ keçirmək istəyən qaniçən Andronik 1918-ci il iyulun 14-də “Naxçıvan qəzası haqqında” 1 №-li əmr verdi. Əmrdə deyilirdi: “1. Bu gündən mən öz dəstəmlə birlikdə Rusiya Respublikası Mərkəzi hökümətinin tam sərəncamına və tabeliyinə keçirəm. 2. Brest-Litovsk sülh müqaviləsinə əsasən Naxçıvan Rusiya Respublikasının ayrılmaz hissəsidir” 58 . Bu həyasız və başdan-başa yalanla dolu əmrilə Andronik Naxçıvan qəzasında hərbi vəziyyət elan etdi. Andronik tələb edirdi ki, bütün əhali dərhal tərk-silah olunsun. Daşnak hökümətini tanımayanları isə “Rusiyaya xəyanətdə” təqsirləndirib qanundan kənar
55 Andronik (Andronik, Uzunyan, Ozanyan) – daşnak generalı, daşnak quldur dəstələrinin təşkilatçı və başçılarından biri, Azərbaycan və Türkiyə milli demokratik hərəkatının qatı düşməni. 56 Г. Мадатов. Победа Советской власти в Нахичевани и образеование Нахичеванской АССР . Баку, 1968, с. 53. 57 Naxçıvan MR MA, f. 1, s. 3, iş 5, v. 94. 58 Д. Кирокасян. «Запарная Армения в годы первой мировой войны». Ереван, 1971, с. 226. 35
hesab edəcəyi ilə hədələyir, bu şəxslərin ciddi cəzalanacağı haqqında xəbərdarlıq edirdi 59 . Stepan Şaumyan Andronikə teleqramında yazırdı: “Xalq rəhbəri Andronikə... Bayrağınız altında vuruşan bütün əsgərlərə, türk silahından və milli rəhbərliyin xəyanətindən ikiqat əzab çəkən əməkçi əhaliyə salamımı yetirin... Sizə yardım etmək, imkanına şad olardım, bəlkə siz əlaqə üçün yollar tapasınız” 60 .
Andronikin cavabı bu oldu ki, laxlamaqda olan Şaumyan rejimini müdafiə üçün özünün dəstələrindən birini göndərdi. Andronikin bolşeviklərlə açıq-açığına oyunu və türk qoşunlarının geri çəkildiyi bölgələrdəki qəddar vəhşilikləri hətta daşnakları da ciddi narahat edirdi. 1918-ci ilin payızında daşnaklar tərəfindən Naxçıvan və Culfa erməni kəndlərindən daşnak polklarına könüllülər yığmaq üçün göndərilən Yero Xarazyan özünün hesabat məruzəsində yazırdı ki, Andronik Ermənistan Respublikası ilə türk ordusunun nümayəndəsi Xəlil bəy arasındakı qarşılıqlı münasibəti çox pozmuşdur. Demək olar ki, türk qoşunlarının gözü qarşısında Andronik güc tətbiq etməklə Yaycı, Düqlyan və Qulubəy Dizə kəndlərinin əhalisini qırdı” 61 .
elə pozulmuşdu ki, hətta daşnaklar Androniki hərbi-səhra məhkəməsinə vermək istəyirdilər 62 . Azərbaycan Parlamentinin 1918-ci il 20 dekabr fövqəladə iclasında Ə. Pepinov Andronikin qanlı hücumlarına qiymət verərək qeyd edirdi: “Türkiyədə məğlubiyyətə uğrayan Andronik ətrafına quldur dəstəsi yığaraq İrəvan quberniyasına keçmiş, yolu üstündəki müsəlman kəndlərini qılıncdan küçirib yandırmış və onun yeni qanlı əməllərinə yol vermək istəməyən dinc erməni əhalisinə divan tutmuşdur. Bu qayda ilə o, İrəvan querniyasından, Naxçıvan qəzasından keçib getmişdir” 63 .
erməni hücumlarını səciyyələndirərək Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər nazirliyi qeyd edirdi: “1905-ci il hadisələri daha böyük miqyasda və tamamilə yeni şəraitdə təkrar olunur. Əgər çar rejimi zamanı millətlərarası ədavət bizim ucqarları Rusiyanı bürümüş inqilabi hərəkatdan uzaqlaşdırmaq istəyən bürokratiyanın əli ilə yaradılırdısa, 1918-ci ildəki toqquşmaya bizdə rus hökümətinin ləğvi və rus qoşunlarının ərazimizdən getməsi səbəb olmuşdu. Ruslardan qalmış silahı və hər cür hərbi sursatı ələ keçirmiş ermənilər müsəlmanları türklərə rəğbət bəsləməkdə və silahlı qiyam hazırlamaqda ittiham edərək, var-qüvvələri ilə onların üzərinə hücuma keçdilər” 64 .
59 Yenə orada, səh. 227. 60 “Бакинский рабочий» qəzeti, 20 iyul 1918-ci il. 61 D. Kirokasyan. Göstərilən əsəri, s. 227. 62 Ermənistan Respublikası MDTA, f. 200, siy, 1, iş 619a, v. 102 – 107. 63 “Azərbaycan” qəzeti, 22 dekabr 1918. 64 Azərbaycan Respublikası, SPİH MDA, f. 227, siy. 2, iş 58, v. 15. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|