Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
Qars Respublikası müvəqqəti hökümətinin yaranması və öz sərhədlərini müvəffəqiyyətlə müdafiə etməsi müstəqilliyinin qüdrətli zamini olmayan regionun hesabına öz ərazilərinə yeni torpaqlar birləşdirmək istəyən daşnak Ermənistanı və Gürcüstan Respublikasının cəhdlərinin iflasa uğraması demək idi. Azərbaycan Respubliksından kömək və yardım almaq ümidini itirən Qars Respublikası bütün məsələlərdə ingilis komandanlığı ilə “müsəlmanların mütəşəkkilliyi və qayda-qanun olduğuna görə” Qarsın ermənilərə verilməsini təkid etmirdi. Lakin hadisələrin sonrakı gedişinin göstərdiyi kimi beynəlxalq konyektura və Böyük Britaniyanın müəyyən dairələrinin erməni millətçiləri ilə tezliklə yaxınlaşması bu mövqeyi laxlatdı və azömürlü etdi. Bununla belə, o dövrdə Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasının parlamenti ingilislərlə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərirdi. İşğalçı Britaniya hakimiyyəti faktiki olaraq Batum vilayətinin öz nümayəndələrini 1919-cu ilin yanvarında Qars parlamentinə göndərməsinə maneçilik törədə bilmədi (və ya istəmədi). Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasının təhlükədə olduğunu aydın başa düşən Azərbaycan höküməti onu müdafiə etmək üçün əlindən gələni edirdi. Məhz bu günlərdə Zaqafqaziya respublikalarının konfransının çağırılmasına geniş hazırlıq gedirdi, burada gündəlikdəki məsələlərdən biri kimi ərazi məsələsinin müzakirəsi nəzərdə tutulurdu. Regiondakı vəziyyəti əsas götürərək ADR höküməti hesab edirdi ki, bu respublikanın nümayəndələrinin həmin konfransda iştirakı çox vacibdir. Bu, respublikanın suverenliyinin tanınmasına bərabər olardı. 1919-cu il martın 5-də ADR-in nazir-sədri və xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyski Gürcüstan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinə belə bir müraciət etdi: “Bununla yanaşı Zaqafqaziya hüdudlarında Batum və Qars vilayətləri rayonunda beşinci, Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikası adlanan respublikanın yarandığını, onun mənafeyinin digər Zaqafqaziya respublikalarının mənafeləri ilə möhkəm tellərlə bağlı olduğunu nəzərə alıb, ümumi, siyasi-iqtisadi proqramın koordinasiyası üçün hökümətim bu respublikanın dörd respublikanın qarşılıqlı danışıqlarında iştirakını arzu edilən və zəruri hesab edir” 25 . Bir neçə gündən sonra 1919-cu il martın 11-də Gürcüstan Respublikası xarici işlər naziri Y.P. Gegeçkori və dəftərxana direktoru Lordkipanidzenin cavabı gəldi, burada deyilirdi ki, Cənub-Qərbi Qafqaz respublikası nümayəndələrinin konfransa dəvət edilməsi təklifi Gürcüstan Respublikası hökümətinin “həm məsələnin mahiyyətinə, həm də təmiz formal xarakterli mülahizələrə görə qəti etirazına” səbəb olmaya bilməz. Daha sonra qeyd edilirdi: “...tək-tək adamların “Cənub-Qərbi Respublikanın” təşkili cəhdinin xalqların öz müqəddəratını həll etmələri prinsipləri ilə heç bir ümumi cəhəti yoxdur və bütün bunlar Zaqafqaziyada vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirməyə, ayrı-ayrı xalqlar arasındakı mürəkkəb
25 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 897, siy. 1, iş 46, v.7 21
qarşılıqlı münasibətləri daha da qızışdırmağa yönəlmişdir. Gürcüstan höküməti şübhə etmir ki, Cənub-Qərbi Respublikanın yaranması ilə, Zaqafqaziya respublikalarının müstəqil mövcudluğu ilə barışa bilməyənlər tərəfindən Zaqafqaziya xalqlarının müstəqilliyinə zərbə vurulur və cənubdan gələn bu təhlükəni Zaqafqaziya xalqlarının həmrəyliyini ürəkdən arzulayan hər bir kəs hiss etməlidir. Formal səciyyəli etiraza gəldikdə isə bu münasibətlə qeyd etmək lazımdır ki, “Cənub-Qərbi Respublika” nümayəndəliyinin konfransda iştirakı bu respublikanın tanınması haqqında məsələnin həlli demək olardı, Gürcüstan höküməti də bununla heç cür razılaşa bilməz... Ümidvarıq ki, Azərbaycan höküməti bu təklifi müdafiə edəcəkdir ki, Zaqafqaziya xalqları üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən konfransın çağırılması ideyası həyata keçməmiş məhv olmasın” 26 . Beləliklə, Gürcüstan höküməti heç bir əsası olmadan Türkiyəni (cənubdan gözlənilən təhlükə dedikdə məhz Türkiyə nəzərdə tutulurdu) Zaqafqaziya respublikalarının müstəqilliyinə “zərbə vurmaq” cəhdində günahlandırırdı. Cənub- Qərbi Qafqazın müstəqilliyini kəskin sürətdə qəbul etməməklə yanaşı onun ərazisinə birbaşa müdaxilə gürcü hökümətinin bu ərazini Gürcüstana birləşdirmək arzusunda olduğunu göstərirdi. Bu niyyətdə olduqlarını daşnaklar da gizlətmirdilər. Təsadüfi deyildir ki, bir qədər sonra 1919-cu il aprelin 4-də daşnaklar Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikası nümayəndələrinin konfransa dəvət edilməsinə razı olmadıqlarını Azərbaycana bildirdilər 27 . Buna görə də gürcü hökümətinin bu mövqeyi Azərbaycan höküməti üçün gözlənilməz deyildi. 1919-cu il martın 24-də xarici işlər nazirinin müavini A. Ziyadxanov ADR-in Gürcüstan höküməti yanında diplomatik nümayəndəsinə teleqram göndərərək soruşurdu: “Beşinci – Cənub-Qərbi Respublika haqqında məsələ istisna edilməklə Zaqafqaziya respublikalarının konfransına dair bütün bəndləri qəbul etdiyi haqqında Gürcüstan hökümətinin rəsmi məlumatı varmı?” 28 .
1919-cu il martın 28-də xarici işlər naziri F.X Xoyskinin məruzəsi üzrə ADR höküməti mövqeyini düzgün saydığı, Qafqaz konfransı çağırılmasını pozmamaq üçün bu konfransda iştirak etməyə hazır olduğunu bildirmək haqqında qərae qəbul etdi, lakin Qars höküməti nümayəndələrinin konfransda iştiraka cəlb edilməsi məsələsini qaldırmaq hüququnu özündə saxladı. Lakin çox mürəkkəb və təhlükəli bu idi ki, Azərbaycan hökümətinin bu qərarı Qarsdakı vəziyyətə təsir edə bilməzdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, konfrans ancaq iqtisadi məsələlərin işlənib hazırlanması üçün Gürcüstan Respublikasının təklifilə çağırılırdı (21 fevral 1919-cu il tarixli) və ADR-in bu cür mövqeyi
26 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 837, siy. 1, iş 46, v. 10 – 10 arx. 27 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 7. Iş 34, v. 7. 28 Yenə orada, f. 837, siy. 1, iş 46, v.40. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|