Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
Naxçıvan, Sürməli qəzaları və İrəvan qəzasının cənub-şərq hissəsi. Türk komandanlığı və yerli inzibati idarələr bu planı müdafiə etdilər. 1918-ci il dekabrın 5-dən türk qoşunları mütəşəkkil şəkildə bütün cəbhə boyu geri çəkilməyə başladılar. Dekabrın 6-da onlar faktiki olaraq bütün Zaqafqaziyanı tərk etmişdilər, ancaq Qars bölgəsinin bir hissəsi qalmışdı. Onlar getdikcə bu ərazilərdə Tiflisdən buraya gələn Britaniya piyada hissələri yerləşdirilirdi. Bu şəraitdə Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasının müstəqil yaşaması üçün təhlükə yarandı. 1918-ci il dekabrın sonlarında Milli Şura müvəqqəti hökümət yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Bu hökümətdə əsas rol oynayan hökümətin sədri S. F. Atabəyov idi. O, ADR höküməti və onun Batumdakı nümayəndəliyi ilə möhkəm əlaqə yaratmaq üçün əlindən gələni edirdi. Türk nizami hərbi hissələri Milli Şuranı və Cənub- Qərbi Qafqaz Respublikasının Müvəqqəti hökümətini silah və döyüş sursatı ilə təchiz etmişdilər. Qars şəhərini və vilayətin kəndlərini daşnak bandit dəstələrinin hücumundan müdafiə etmək üçün silahlı dəstələr və xalq qoşun hissələri yaradılırdı. Daşnakların hücum edəcəklərinə əhalinin heç bir şübhəsi yox idi. Daşnak banditlərinin vəhşi qırğın və zorakılığı haqqında xatirələr hələ lap təzə idi. ADR-in Gürcüstan Respublikasındakı nümayəndəliyi Qars regionundakı hadisələrin inkişafını diqqətlə izləyirdi və bütün işlərdən xəbərdar idi. 1919-cu il yanvarın 3 və 5-də Tiflisdən Bakıya, Respublika Xarici İşlər Nazirliyinə eyni məzmunlu iki teleqram göndərilmişdi, teleqramları M. Y. Cəfərov və A. Sübhanverdixanov imzalamışdı. Diplomatlar məlumat verirdilər ki, artıq Britaniya qoşunları bütün Batum vilayətini tutmuşlar. 1919-cu il yanvarın 8-də Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi mühüm bir addım ataraq müttəfiqlərin hərbi qüvvələrinin komandanı Tomsona nota göndərdi. Notada qeyd edilirdi ki, Qars, Batum vilayətlərindən və Axalsıx qəzasından ibarət olan ərazidə yaşayan əhalinin demək olar ki, hamısı müsəlmandır. Brest-Litovsk müqaviləsinə görə bu ərazi əvvəlcə Türkiyə tərəfindən, sonrakı razılaşmalara görə isə böyük Avropa dövlətləri tərəfindən tutulmuş, türk qoşunları bu ərazini tərk etmişdi. XİN göstərirdi: “Türk qoşunları bu bölgəni tərk etdikdən sonra əlverişli andan və azsaylı əhalinin müdafiəsizliyindən Ermənistan və Gürcüstan respublikaları bu vilayətlərin hesabına öz sərhədlərini genişləndirməyə var qüvvələrilə can atırlar. Bu torpaqlar nə indi, nə də ki, heç bir tarixi dövrdə Ermənistan və Gürcüstanın tərkibində olmamışdır, buna görə də onların bu hərəkətlərinin hüquqi və ya mənəvi əsası yoxdur. Coğrafi və etnoqrafik cəhətdən bu torpaqlar tamamilə ayrılır və yığcamlığı ilə fərqlənir. Ancaq zor gücünə bu torpaqlar hissələrə parçalana bilər” 12 . 12 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f, 970, siy, 4. Iş 4, v.38. 15
Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin fikrincə Avropa dövlətlərinin elan etdikləri xalqların öz müqəddəratını təyin etməsi prinsiplərinə uyğun olaraq müsəlman əhali bu regionun yeganə sahibidir və onlar öz talelərini özləri istədikləri kimi təyin etməlidirlər. “Hazırda orada müsəlman əhali öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi üzrə təşkil olunub, - deyə ADR XİN qeyd edirdi. – Yalnız xarici qüvvə lazımdır ki, qonşu respublikaların artan iştahalarını cilovlasın. Heç bir günahı olmayan bu xalqın xeyrinə səslənəcək və onu müdafiə edəcək yeganə səs – Müttəfiqlər Komandanlığının Ermənistan və Gürcüstan respublikalarına heç bir silahlı və təcavüzkar hərəkətlər etməmək barədə ültimatum ola bilər” 13 . Respublika bu problemin sülh yolu ilə, marağı olmayan tərəfləri cəlb etməklə həllinə çalışırdı. Bu, Ermənistan və Gürcüstan respublikaları ilə qarşılıqlı münasibətlərin pisləşməsinə yol verməz və silahlı toqquşmaların qarşısını alardı. Respublika Xarici İşlər Nazirliyinin fikrincə Cənub-Qərbi Qafqazın mövcud “status geo” xalqlarını Müttəfiqlər komandanlığının bu regionda yerləşdirilmiş qoşunları da müdafiə edə bilərdi. Eyni zamanda respublika rəhbərliyi fasiləsiz sürətdə, müxtəlif yollarla silahlı müdaxilə xahişilə ADR hökümətinə müraciət edən yerli əhali qarşısında məsuliyyətini başa düşürdü. Bu baxımdan da respublika XİN Müttəfiqlər komandanlığına xəbərdarlıq edirdi: “Azərbaycan höküməti, müttəfiqlər komandanlığının əmin olduğu kimi tamamilə sülh əhval-ruhiyyəsindədir, heç bir silahlı toqquşmaya bəhanə verməmək arzusundadır və bəzən nüfuzuna xələl gəlsə belə, mənasız yerə qan tökülməsinə yol vermir. Əgər böyük Avropa xalqlarının nümayəndəliyi burada – Qafqazda olmasaydı, hökümətimiz sülh səciyyəli bütün vaasitələrdən istifadə etdikdən sonra zərurət yaratdıqca qonşu xalqların döyüşkən dairələrinin çağırışına cavab verərdi. Böyük Avropa xalqlarının dünya müharibəsini ləğv etməyə çalışdıqları bir zamanda, bizim onların nümayəndələrinin gözü qarşısında silah oynatmağımız mənasız bir işdir”. 14
yolla müdaxiləsinə misal olaraq ADR höküməti Gürcüstan və Ermənistan arasında qanlı müharibənin dayandırılmasını göstərirdi. XİN-in rəyincə diplomatik addımlarla və Müttəfiqlər komandanlığının qoşunlarının yeridilməsilə yanaşı “yüksək beynəlxalq tribunal” da Qars, Batum vilayətlərindəki və Axalsıx qəzasındakı sərhəd münaqişəsinin həllinə kömək edə bilər. Yanvarın 13-də Britaniya baş katibi xəbər verirdi ki, ADR XİN 8 yanvar 1919-cu il tarixli 48 №-li notasının sürəti Batuma, general Froster Uolkerə göndərilmişdir, çünki “bu məsələlər onun fəaliyyət dairəsinə daxildir” 15 . Lakin 13 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy, 3, iş 4, v.11 14 Yenə orada. 15 Gürcüstan Respublikası MDA, f. 13, siy. 1, iş 100, v.33. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|