Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
idi. 1950-1980-ci illərdə sovet dövrü tarixçiləri bu problemə bir qədər obyektiv yanaşırdılar, razılaşırdılar ki, “1918-ci il Brest müqaviləsinə görə Batum, Ərdəhan və Qars vilayətləri Türkiyəyə verilməli idi” 5 .
itirilməsindən qırx il keçdiyi üçün burada formalaşmış idarə strukturu və siyasi spektr ilə hesablaşmaq lazım idi. Yenicə azad edilmiş vilayətlərdən hansının ərazisində meşə və dərələrdə gizlənmiş silahlı erməni qrupları vardısa, təbii olaraq bu vilayətlərdə türk hərbi qubernatorları təyin edildi. Batum vilayətində şəhər duması fəaliyyət göstərirdi, lakin doktor Əfəndiyevin sədrliyi ilə vilayət məclisi yaradılmışdır ki, vilayətin tanınmış siyasi və inzibati xadimləri buraya seçilmişdilər. Digər vilayətlərdə də bu cür idi. Yalnız bir xeyli müddət keçdikdən sonra Qars, Batum və Ərdahan vilayətlərinin ərazisində yerli türk inzibati idarələri yaradıldı. Bunun hüquqi əsasını sultanın 15 avqust 1918-ci il tarixli fərmanı təşkil edirdi. 6
vilayətlərdə referendum keçirildi. Bu referendumun nəticələri Türkiyə üçün gözlənilməz oldu, lakin Gürcüstan və Ermənistan respublikaları hökümətlərinə son dərəcə heyrətləndirici təsir göstərdi. Belə ki, Tiflisdə çıxan “Borba” (24 iyul 1918- ci il) qəzetinin məlumatına görə referendum zamanı vilayətlərdə türk inzibati idarələrinin xeyrinə 83 min və əleyhinə 2 min səs verilmişdi. Cənub-Qərbi Zaqafqaziyada keçirilən referendumun nəticələri Bakını itirməklə və ümumiyyətlə Qafqazdakı siyasətinin uğursuzluğu ilə acıqlandırılmış Rusiya bolşevik hökümətini daha da hiddətləndirdi. Bundan sonra Türkiyə ilə bağlanan Brest-Litovsk sülh müqaviləsi pozuldu, 20 sentyabr 1918-ci ildə isə Lenininvə Karaxanın (Karaxanyanın) təşəbbüsü ilə Türkiyə hökümətinə nota göndərildi. Bu notada göstərilirdi ki, guya türklər vilayətlərdə hərbi işğal rejimi yaratmış, əhalini qorxuya salmış və o vəziyyətə gətirmişlər ki, “plebisit keçirilərkən əhali özünün azad sürətdə iradəsini bildirmək hüququndan istifadə edə bilməmişdir” 7 . Rusiya dünyada yeganə dövlət idi ki, sərsəm “Böyük Ermənistan” ideyasını qanun (dekret) dərəcəsinə qaldırmış, beləliklə, hərbi vəziyyətin Türkiyə üçün pisləşməsindən istifadə edərək erməni millətçiliyinə himayədarlıq göstərməkdə davam etmişdi. Düzdür, razılaşmalıyıq ki, Türkiyəyə xarici siyasət təzyiqi göstərməklə Sovet höküməti ilk növbədə öz məqsədlərini güdürdü. Bu məqsədlər daha qlobal, lakin heç də az sərsəm olmayan bir ideyaya – dünya inqilabı ideyasına uyğun gəlirdi. “Böyük RSFSR” ideyası üçün isə neft Bakısı daha vacib idi, nəinki Qars vilayəti və ermənilərin milli psixozu.
5 История дипломиатии, т. З. М., 1965, с. 65. Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. М., 1983, с. 56. 6 Azərbaycan respublikası MDA, f. 270, siy 1,iş 74, v. 3-5. 7 D. S. Zavriev. Göstərilən əsəri, səh. 71. 11
Sonralar SSRİ-nin hökümət və elm müəssisələrindəki erməni lobbisinin təsiri altında sovet dövrü tarixşünaslığında Qars, Batum və Ərdahanda keçirilən referendumun nəticələri mənfi qiymətləndirilmişdi. Həm də dəlil kimi göstərilirdi ki, bu ərazilərin əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən ermənilər geri çəkilən erməni hissələri ilə getməyə məcbur olduqları üçün öz iradələrini izhar etmək hüququndan istifadə edə bilməmişdilər. Bu iddia olduqca əsassızdır. Belə ki, yuxarıda göstərildiyi kimi ermənilərin əsas kütləsi buraya bu yaxınlarda Türkiyə ərazisindən köçüb gəlmişdi. Əldə olan statistika məlumatına görə Cənub-Qərbi Zaqafqaziya bölgəsində türklər, kürdlər, azərbaycanlılar, lazlar, həmçinin islamı qəbul etmiş gürcülər (cəmisi 225 min); ancaq şəhər əhalisini təşkil edən ermənilər (11 min); gürcülər (9 min) və ruslar (26 min) yaşamışlar 8 . ADR hökümətinin dəqiqləşdirdiyi məlumatlara görə Qars Respublikasının bilavasitə yarandığı anda Cənub-Qərbi Qafqazda 286 mindən çox müsəlman yaşayırdı ki, bu da ümumi əhalinin 54,4%-ni təşkil edirdi. Əsasən Batum vilayətinin Artvine şəhərində Qars vilayətinin Qars, Kağızman və Ərdəhan şəhərlərində Azalsıx və Axalkələk qəzalarında (Meshstiya və Çevahetiya) yaşayan ermənilərin əksəriyyəti gəlmə idilər 9 . 1918-ci il sentyabrın 27-də Qarsda Müsəlman Milli Komitəsi (Milli Şura) yaradıldı. Siyasi və ictimai xadimlərlə yanaşı buraya torpaq sahiblərinin və ruhanilərin də nümayəndələri daxil idi. Milli Komitə kəndlilər içərisində də geniş rəğbət qazanmışdı. Komitənin yaradılması haqqındakı ideyanın əsasını 1917- ci il fevral inqilabından sonra Zaqafqaziyada milli şuraların formalaşması təcrübəsi təşkil edirdi. Lakin əgər bu şuraların tərkibinə yalnız ziyalılar daxildisə, bu sahədə Qars komitəsinin özünə xas xüsusiyyəti vardı: yarandığı ilk gündən əhalinin bütün təbəqələrini birləşdirirdi. Lakin tale belə gətirdi ki, Türkiyə Qarsı iki illiyə yenə, xoşbəxtlikdən son dəfə itirdi. Birinci dünya müharibəsində məğlub olan Osmanlı imperiyası təslim oldu. 1918-ci il oktyabrın 30-da Mudros limanında onun Böyük Britaniya ilə bağladığı barışıq müqaviləsi, bilavasitə bütün Cənub-Qərbi Qafqazın əhalisinin həyat mənafeyinə toxunurdu. 1918-ci il oktyabrın 31-də gündüz saat 12-dən barışıq şərtləri qüvvəyə minirdi, bu şərtlərə uyğun olaraq Türkiyə qoşunları Zaqafqaziyanın hüdudlarını tərk etməli idilər. Barışığın Türkiyəyə zorla qəbul etdirilmiş şərtlərinə görə türk qoşunları əvvəllər Rusiya imperiyası tərəfindən tutulmuş, lakin Türkiyənin özünə xas olan azad etdiyi əraziləri də tərk etməli idi. Onların əvəzinə buraya ingilis işğalçı ordusunun hissələri gəlməli idi. 14-cü maddəyə görə Antanta vilayətlərin hər hansında iğtişaş baş verərsə, altı “erməni” vilayətini, həmçinin “müttəfiqlərin təhlükəsizliyinə mane olan şərait yaranarsa” istənilən strateji məntəqəni işğal etmək ixtiyarına malik idi. Antanta şurasının
8 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, fond 270, siy. 1, iş 215, v. 7-9. 9 Yenə orada, f. 28, siy, 1, iş 42, v. 16. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|