Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
8
hissələri Bakı quberniyasını...qədim Şamaxı şəhərini Şamaxı qəzası ilə birgə yandırdılar və qılıncdan keçirdilər”. Daşnak başkəsənlərinin qanlı cinayətləri, həmçinin Zaqafqaziyanın ingilis və fransız qoşunları tərəfindən tutulması təhlükəsinin artması türk qoşunlarının yeni hücum dalğasına səbəb oldu. 1918-ci il aprelin sonu, mayın əvvəlində türk qoşunları bütün Qars vilayətini erməni qoşun hissələrindən azad etdi. Beləliklə, San-Stefana müqaviləsinin türk xalqı üçün təhqiredici maddələrindən biri ləğv edildi. Bu maddəyə görə qədim türk torpaqları - Ərdəhan, Qars, Bəyazit və Batumu Rusiya öz xeyrinə zorla almışdı. 1877-1878-ci illər müharibəsində guya Rusiyaya dəyən 1410 milyon manat ziyanın əvəzinə zorla Rusiya imperiyasına birləşdirilən ərazi indi Osmanlı imperiyasının ağuşuna qayıtmışdı. Rusiya isə hətta işğal etdiyi yox, zorla Türkiyədən qopartdığı Cənub- Qərbi Zaqafqaziyada strateji əhəmiyyəti olan, 1917-ci ilin oktyabrından sonra sahibsiz qalmış və daha sonra bolşeviklərin “Türkiyə Ermənistanı” haqqında dekretinin vəzifələrinə - ideyalarına uyğun olaraq döyüşən erməni şovinistlərinin ixtiyarına verilmiş dayaq məntəqəsini itirirdi. Türk silahı öz qardaşlarına ikiqat azadlıq gətirirdi: daşnak Ermənistan Respublikasının zülm və zorakılığından, həmçinin yerli əhəlini qırmaq, onları Türkiyədən buraya köçürülmüş ermənilərlə əvəz etmək kimi iyrənc daşnak planından təsadüfi deyildir ki, Y.F. Ludşuveyt öz kitabında qeyd edirdi: “türk qoşunlarının yaxınlaşması ilə müharibənin əvvəlində Türkiyədən qaçaraq Qars və Batum vilayətlərində məskən salmış ermənilər yenidən hərəkətə gəldilər (seçmə müəllifindir – red.), məşğuliyyət və mülkiyyətlərini ataraq şimala, Zaqafqaziyanın dərinliklərinə yollandılar” (Лудшувейт Е. Ф.). Əlavə etmək lazımdır ki, ermənilər öz mülkiyyətlərini yox, məhv etdikləri və ya qovduqları türk, kürd və azərbaycanlıların ev əşyalarını və mal-qarasını atıb gedirdilər. Rəşadətli türk ordusunun hücumu qarısında geri çəkilən daşnak qoşunları yaşayış məntəqələrini xarabazara çevirirdilər. 1918-ci il fevralın 12-də Dilican qəzasının Yeni Dilican kəndinin rus kəndliləri şikayətlənirdilər ki, erməni hərbi hissələri onları soymuşlar – yanacağı oğurlamış, bütün kartofu əllərindən almış, otu bütünlüklə biçmiş, çox ağır mükəlləfiyyət qoyaraq, dəyərini ödəmədən 304 qoşqunu zorla aparmışlar. “Əsgərlər ədəbsizlik edir, qadınlara toxunur və oğurluqla məşğul olurlar”. 2
göstərdikləri vəhşilikləri qismən də olsa təsdiq edirdilər. 1930-cu ildə (30 iyun) “Kommunist” erməni qəzetində dərc edilmiş “Müstəqil Ermənistan” məqaləsində qeyd edilirdi: “On illərlə ya ölüm, ya azadlıq”,- deyə bağıran daşnak qatillər, avanturistlər və satqınlar, quldur mauzerçilər... inqilabi Bakını hədələyirlər”. Bu
2 Ermənistan Respublikası. MDA f, 199. siy. 1,iş 224, v. 75. 9
sətirlər 1918-ci ilin baharına, Qarsda daşnakların vəhşilikləri apogeyə çatdığı bir vaxta aiddir. 1918-ci il aprelin axırlarında Türkiyə digər cəbhələrin hesabına Zaqafqaziyada xeyli qüvvə toplamışdı, çünki 1877-1878-ci illərdə Rusiya-Türkiyə müharibəsi nəticəsində itirilmiş şərqi sancaqların azad edilməsi xeyli diqqət tələb edirdi. Məlumdur ki, türk ordusunun 45 diviziyasından 10-u Qafqazda idi: 5, 8, 12 və 15-ci piyada və 5, 9, 10, 11, 36 və 37-ci Qafqaz da diviziyaları. Düzdür, sonradan 11 və 37-ci Qafqaz diviziyaları Suriya – Fələstin cəbhəsinə göndərilmişdi. 3
Qars vilayəti azad edildikdən sonra türk ali baş komandanlığı Qafqaz cəbhəsindəki qüvvələri yenidən təşkil edib, 4 və 1-ci ordu korpuslarını Yaqub Şövqi paşanın komandanlığı altında Qars qoşunları qrupunda birləşdirdi. Qars qoşunları qrupunun qarşısına keçmiş İrəvan quberniyasının bütün bölgələrini tutmaq və burada yaşayan müsəlman əhalini müdafiəsi və himayəsi altına götürmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Bu qoşunun digər əsas vəzifəsi Tiflis-Bakı dəmir yolunu tam nəzarətə almaq idi. 8 may 1918-ci ildə 1-ci ordu korpusunun komandiri general Kazım Qarabəkir paşa Aleksandropolu (Gümrünü) tutmaq və Aleksandropol-Culfa dəmir yol xətti ilə irəliləmək əmri aldı. 10 may 1918-ci ildə türk qoşunları Arpaçayı keçdilər, şimaldan və cənubdan Aleksandropola yaxınlaşmağa başladılar. Mayın 15-də günün sonuna yaxın türk qoşunları Aleksandropolu tutdular. Türk qoşunlarının irəliləməsi daşnaklar arasına vəlvələ salmışdı. Daşnak mauzerçi və xumbanatları biabırcasına qaçırdılar. Qazandığı hərbi müvəffəqiyyətlər Batum danışıqlarında Türkyənin xeyrinə oldu. 1 iyun 1918-ci ildə erməni hərbi hissələri müqaviməti dayandırdılar, üç gündən sonra isə, iyunun 4-də Batumda yeni yaranmış müstəqil Zaqafqaziya respublikaları sülh və dostluq haqqında Türkiyə ilə müqavilə imzaladılar. Beləliklə, daşnak Ermənistanın Qars vilayətinə olan iddiasından əl çəkməsi hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirildi. Sonralar sovet dövrü tarixşünaslığında Türkiyənin özünün ərazilərinin qaytarılmasının hüquqi qanunauyğunluğunu inkar etməyə dəfələrlə cəhd göstərilmişdi. Bu cür cəfəngiyyatlardan biri kimi D.S Zavriyevin belə bir fikrini göstərmək olar: Batum müqaviləsinin şərtlərinə görə “türklər ilk növbədə 4-cü maddəyə qəsd etdilər. Bu maddəyə görə Qars vilayətinin, Batum və Ərdəhanın taleyini və onların beynəlxalq vəziyyətini buraların əhalisinin iradəsi müəyyən etməli idi” 4 . Məlumdur ki, Türkiyə nəinki müqavilənin maddəsinə qəsd edilmişdi, əksinə bu bölgələrin əhalisinin əksəriyyətinin iradəsini yerinə yetirən yeganə ölkə
3 M. Larcher. La querre turque 1ans La guerre mondiale, Par. 1926, p. 529 – 593. 4 Д. С.Завриев, К новейшей истории Северо-Восточных вилаетов Турции. Тбилиси, 1947, с. 71.
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|