Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
general Uolker tamamilə başqa problemlərlə - Britaniya minadaşıyan gəmisində Ağaronyanın erməni nümayəndəliyinin digər üzvlərinin Paris sülh konfransına göndərilməsilə məşğul idi. Çox maraqlıdır ki, yerli inzibati dairələrə, əsasən Britaniya hərbi hökümətinə loyal münasibət bəsləyən məmurları şəxsən Uolker özü təyin edirdi. Məsələn, o günlərdə Kabuletiyə sahə rəisi vəzifəsinə o, rus məmurunu təyin etmişdi. Lakin buranın əhalisi onu qəbul etmədi. Onda Uolker özü ora getdi və əhalini əmin etdi ki, bir həftədən sonra bu rəisə köməkçi seçməyə icazə verəcəkdir. Eyni vaxtda ingilislər Kabuletiyə kiçik bir dəstə göndərdilər. Uolkerin ermənipərəst əhval-ruhiyyəsini nəzərə alsaq görərik ki, o, tutulmuş ərazilərdə “status geo” nun saxlanmasına aid hər hansı bir ciddi məsələnin həll edilməsi arzusundan çox uzaq idi. 1919-cu il yanvarın 14-də, türk qoşunlarının tamamilə çıxarılmasına iki gün qalmış Qarsda təntənəli sürətdə parlament açıldı. On illər ərzində üstündən sükutla keçilmiş bu hadisə xalqa çatdırılmalı, Azərbaycan və türk xalqalrında milli qürur hissi doğurmalıdır. Azərbaycan parlamentinin açılışında (7 dekabr 1918-ci il) bir aydan azca artıq bir vaxt keçdikdən sonra Şərqdə ikinci demokratik parlament yarandı; türk milləti demokratik idarə formasına, Qərbi Avropa demokratiyası ideyalarına olan sədaqətini dünyaya nümayiş etdirdi. Respublika parlamenti 64 nəfərdən, o cümlədən 60 müsəlmandan, 3 yunan və bir malakandan ibarət idi. Parlamentin sədri ixtisasca həkim olan Əsəd bəy Hacıyev seçilmişdi. 1919-cu ilin təkcə yanvar ayında respublika müvəqqəti hökümətinin başçısı ADR hökümətinə bir neçə dəfə müraciət edərək: Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasının yaranması, parlamentin açılışı, bütün hakimiyyətin müvəqqəti hökümətin əlində cəmlənməsi, Gürcüstan Respublikasının Ərdahan dairəsi və Axalsıx qəzasını öz hakimiyyəti altına almaq cəhdi, “Qarsı ələ keçirtməyə çalışan” erməni silahlı bandalarının hücumları haqqında məlumat vermişdi. Yanvarın 16-da türk hərbi qarnizonu Qars vilayətinin hüdudlarından tamamilə çıxarılmalı idi. Teleqramda deyilirdi: “Vilayətdə hökümət yerli milli komitə tərəfindən təşkil edilir”. Daha sonra qeyd edilirdi ki, “türk qoşunları çıxdığı üçün Qars vilayətini ermənilərin, Ərdəhan tərəfdən isə gürcülərin ələ keçirə biləcəklərini nəzərə alaraq, oraya dərhal qubernator təyin etmək lazımdır ki, yerli əhali və orada olan hərbi qüvvələrin köməyi ilə o, ( Milli Komitə nəzərdə tutulur – A. H.) vilayətin işğal edilməsinin qarşısını alsın. Bundan əlavə “Bakıdakı ingilis nümayəndəsilə danışıqlara başlayın, Batum vilayətinə münasibətdə olduğu kimi, konfrans məsələsi həll edilənə qədər müttəfiq qoşunlar tərəfindən Azərbaycanın bir hissəsi kimi Qars vilayətini tutmağı xahiş edin” 16 . Qaraqaşovu “Qarsın 16 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 27, v.2; SPİH MDA, f.. 277, siy. 2, iş 18, v.6 – 6 arx. 17
qubernatoru, o günlərdə Bakıya yola düşən Muskiyevi onun köməkçisi ( müavini ) təyin etmək nəzərdə tutulurdu. Bizə elə gəlir ki, teleqramın mətnindən gətirilən bu hissə mühüm tarixi əhəmiyyətə malikdir. ADR və Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasının qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterini göstərən xronologiyaya görə birinci olan bu sənəd Zaqafqaziyanın cənub-qərbində yenicə elan edilmiş respublikaya münasibətdə Azərbaycanın siyasətində iki çaları göstərir: 1. Hətta şifrələnmiş sənəddə belə “respublika” sözü işlədilmir, hələ Rusiya imperiyası dövründə işlədilən köhnə inzibati – “Qars vilayəti” ifadəsindən istifadə edilirdi. Görünür, bu əbəs yerə edilmirdi. Respublika heç kim tərəfindən tanınmamışdı və onun adının çəkilməsi ADR-in faktiki olaraq Cənub - Qərbi Zaqafqaziyanın tanınması fikrinə meyl etməsi demək idi. Bu isə ermənilər, həmçinin Gürcüstan Respublikası və Britaniya komandanlığı ilə gərgin olan münasibətləri daha da korlaya bilərdi. 2. Lap əvvəldən Azərbaycan demokratiyasının nümayəndələri Qarsın, yəni respublikanın bir hissəsinin əhalisini müdafiə etməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər, hətta bunun üçün Britaniya komandanlığından vilayətə ADR-in bir hissəsi kimi baxılmasını xahiş etmək nəzərdə tutulurdu. Şübhəsiz ki, bu cür addımı atmaq bir arzudan – müsəlman əhalinin ermənilər tərəfindən qırılmasından, ərazini isə daşnak dövləti tərəfindən zəbt olunmaqdan xilas etmək arzusundan irəli gəlirdi. Bununla yanaşı regionun inzibati-siyasi vəziyyəti qəza kimi təsəvvür olunurdu, yəni o, yüksək statusu olan demokratik özünüidarə ola bilərdi ki, bu da gələcəkdə qədim türk ərazisinin Türkiyəyə qaytarılmasına maneçilik törətməzdi. Bir neçə vaxtdan sonra (1919-cu il yanvarın 8-dən tez olmayaraq) respublika XİN Paris sülh konfransındakı nümayəndəliyinə sərəncam göndərdi. Bu sərəncamda hökümət A. A. Topçubaşovdan xahiş edirdi ki, Qafqaz xalqlarının taleyi tam həll edilənə qədər İrəvan quberniyasının müsəlman bölgələrində, həmçinin Batum, Qars vilayətlərində və Axalsıx qəzasında mənafeləri müdafiə və fiziki məhvolmadan və ərazi “status geo” nu xilas etmək üçün dərhal və geçikmədən müttəfiq dövlətlərin nümayəndələri qarşısında zəruri addəmlar atsın 17 . Türk ordusunun geri çəkilməsindən istifadə edən erməni hərbi hissələri və silahlı quldur dəstələrinin dərhal müsəlman torpaqlarını tutması haqqında hər gün yeni-yeni faktlar məlum olurdu. XİN sərəncam verirdi: “Böyük Avropa dövlətlərinin Konstantinopolda və Parisdəki nümayəndələri qarşısında təcili sürətdə vəsatət qaldırmaq lazımdır ki, nəticədə də onlar Qafqazdakı Müttəfiqlər komandanlığına konfransda məsələ həll olunana qədər “status geo” nu qorumaq və yerli əhalinin həyat və şərəfini hər cür cinayətkar qəsddən müdafiə etmək üçün göstərilən vilayətlərə müttəfiq dəstələri göndərmək haqqında göstəriş versinlər” 18 .
17 Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy, 2, iş 22, v. 40. 18 Yenə orada, v. 40. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|