Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TEZİS
- Hüseyn Cavid Azərbaycan maarifçiliyinin eqzistensional fəlsəfəsinin müəllifidir. Onun
- ÜSTİNSANDIR. Üstinsan İblisdən Allaha doğru uçurumlu bir yoldur. X1X yüzildə Bodenştedt Azərbaycanı
- Hüseyn Cavidin bədii dünyasının zaman və məkan ÇƏRÇİVƏLƏRİ uçurum HÜDUDSUZLUĞU
- Orta çağ sufi zikrlərinin modifikasiyasını görürəm. Suggestiv təkrirlər, təlqinlər onun şeirlərini, pyeslərini vird
- İBADƏTƏ
- FİKİR “KƏNDİRBAZI”
146
maraqlı bir rakurs. Hərçənd güman eləmirəm ki, mənim
bu məqaləm
Cavid yaradıcılığının “qapıları”ndan məxfilik örtüyünü, müəmmalar pərdəsini birdəfəlik götürəcək. Buna heç iddiam da yoxdur.
Amma və lakin... Görəsən, Hüseyn Cavidin bədii söz aləminin energetik cövhərini nə kimi ideyalar, duyğular müəyyələşdirir?
Bu
ideyaların, duyğuların, yaşantıların kökü
harada? Öncə
məqalənin fikir “xəritə”sini cızacaq bir neçə TEZİS və ya DÜŞÜNCƏLƏR ÜÇÜN MANİFEST. Onlar mənə uçurumlardan adlamağa imkan verəcək
burazlara bənzərlər. nömrə
1. Hüseyn Cavid Azərbaycan maarifçiliyinin eqzistensional fəlsəfəsinin müəllifidir. Onun əsərlərindən maarifçiliyin intellektual üsyanı və faciəsi boylanir. Tezis nömrə 2. Ümumtürk mədəniyyətinin, və olsun ki, bütün müsəlman Şərqinin Nitşesi Cavid əfəndidir. Dramaturqun pyesləri Nitşe fəlsəfəsinin davranış, rəftar, münasibət güzgüsündə aşkarlanan modelidir. Maarifçiliyin axırıncı söykənəcəyi ÜSTİNSANDIR. Üstinsan İblisdən Allaha doğru uçurumlu bir yoldur. X1X yüzildə Bodenştedt Azərbaycanı Almaniyaya apardı, XX əsrdə isə Almaniyanı Cavid Azərbaycana gətirdi və Doğunun ədəbi üfüqlərində tarixən birinci “İBLİSNAMƏ” müəllifi oldu, Faustun şərqli variantını yaratdı: üstinsanı tanrı və mələk arasında çabalayan bir məxluq kimi görükdürdü. Tezis nömrə 3. Uçurum yaşantıları Cavid dramaturgiyasının əsasıdır. Esxatoloji ovqat onu heç vədə rahat buraxmayıb: bəşər axirətinin uçurumu elə bil ki, həmişə Rasizadə cənablarının bir addımlığında olub. Və nəiki bir addımlığında... Bu insanın içində əcayib bir uçurum mürgüləyib. Tezis nömrə 4. Hüseyn Cavidin bədii dünyasının zaman və məkan ÇƏRÇİVƏLƏRİ uçurum HÜDUDSUZLUĞU 147
parametrlərində konkretləşdiyindən bu ifadə tamam bir şərtilik. Nədən ki, onun personajları rəqs edə- edə talelərini boşluq içrə yırğalanan UÇURUM burazlarına tapşırmış faciə kəndirbazlarıdır. Tezis nömrə 5. Cavid yaradıcılığında Şərq və Qərbin mədəni, mənəvi-əxlaqi dəyərləri türkün düşüncə müstəvisində gəlişib, sintezə uğrayıb təhlilə çəkilir, tədqiq edilir. Tədqiqat obyekti türk təfəkkürünün XX əsr gerçəkliyinə inteqrasiyasının törətdiyi problemlərdir ki, onlar da Avropa uyqarlığının astanasında türkün öz milli varlığını, qutsal ruhunu, ziddiyyətlər dumanına bürüyür. Tezis nömrə 6. Mən Cavidin özünüifadə tərzində Orta çağ sufi zikrlərinin modifikasiyasını görürəm. Suggestiv təkrirlər, təlqinlər onun şeirlərini, pyeslərini vird konstruksiyasının effektinə yaxınlaşdırır. Tezis nömrə 7. Hüseyn Cavidin olumu da, ölümü də və hətta yazıları da başdan-başa mistika içindədir. Onun hər pyesinə öz şəxsi həyatının sürgün faciəsi latent şəkildə gömdürülüb. Allahın tezisi: YARADIM. İblisin tezisi: UÇURUM. İnsanın tezisi: YA İBADƏT, YA ÜSYAN. Bəzən mən bir kitabı bir məqaləyə sığışdırmaq əzmində bulunuram. Odur ki, elə indi də sürətli bir şahmat partiyası: əlbəttə, xiridarlar üçün, Cavidə XX1 yüzilin virtuallığından baxmaq üçün. Mən Cavid əfəndiyə, onun yaradıcılığına pillə- pillə yaxınlaşıram və hələ də bu yolu yarı eləməmişəm. Nədən ki, hər pillədə Cavid yenidir, başqadır, təzədən kəşf olunası dünyadır. Bu dünyanın bir üzündə İBADƏTƏ düzülmüş möminlər səf bağlayır, o biri üzündə isə ÜSYANA qalxmış insanlar qaynaşır. Yəni Allah və İblis “atəşlə suyun öpüşdüyü” məkan içrə əbədi çarpışmada... Cavid pyeslərində mən 148
qəribə bir sonsuzluq, intəhasızlıqla qarşılaşıram və bu intəhasızlığı bir simvol kimi qavrayıram, bir mistika əlaməti kimi yozuram. Müəllifin faciələrinin arxitektonik quruluşunu çözdükcə mən bu qənaətə gəlirəm ki, Cavid sürgün edilməmişdən qat-qat öncə ruhən
Sibir torpaqlarına getmişdi, Sibir
“uçurum”undan keçən
burazın üzərilə
FİKİR “KƏNDİRBAZI” kimi gəzişmişdi. SİBİR EYHAMDIR, BƏŞƏR TARİXİNİN ƏN MÜDHİŞ UÇURUMUDUR. Bütün uçurumların təbiətində isə bir virtuallıq gizlənib. Və əksinə: virtual dünyanın özü uçurum kimi bir şey. Hüseyn Cavidin bədii məkanı da virtual səciyyəli uçurumlar zonası. Bu virtuallığın sahibi canlı insanlar yox, ideyalardır, simvollardır, ruhlar və kölgələrdir. Odur ki, mən bica və təsadüfi saymıram professor Timuçin
Əfəndiyevin öz
tədqiqatını “Hüseyn
Cavidin ideyalar aləmi” adlandırmasını. Cavid əfəndi dramaturq olmamışdan əvvəl Azərbaycanın filosofu idi, fikir adamı idi və onun pyeslərində qurduğu bədii-intellektual sistem müəllifin ideyalarını estetik formalarda şəkilləndirirdi. Mən bu pyesləri Platonun ideyalar dünyasınin dramaturji təzahürü qismində görürəm. Platon elə hesab edirdi ki, hər nəsnənin ideyası var və onlar fəza boşluğundakı ulduzlar kimi sayrışıb gerçəkliyi virtualcasına güzgüləndirirlər. Düşüncə tarixində virtual dünya obrazını yaratmış əvvəlinci filosof məhz
Platondur. Pyesləri də Cavidin
virtuallığa proyeksiya edilmiş, sanki
fotoneqativlərdə zühura gəlmiş fikir oyunlarıdır. Fotoneqativ səni həmişə uçurumda göstərir. O, insanın ruhunun, predmetin ideyasının “mistik” surətidir. Cavidin fikir oyunlarının sonu isə UÇURUM. Onun qəhrəmanları da müəyyən ideyaların qiyafəsi olub uçurum ruhlarına, uçurum kabuslarına bənzərlər, varlıqla heçliyin, işıgla kölgənin sərhəd
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|