Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Üsyan!.. Üsyan deyə hər gözdən, ağızdan bir nifrət uçardı.
- Üsyan!.. Həp əski hürufata da üsyan!.. Üsyan!...
- ŞAMAN SEANSI, bir DƏRVİŞ ZİKRİ
- CƏZA, bir AQİBƏT.
155
əlamətlər paradiqması. Onların məğzini, anatomiyasını Cavid beləcə konkretləşdirər:
Üsyan deyə hər gözdən, ağızdan bir nifrət uçardı. Üsyan!.. Keçmişlərə, keçmişdəki adətlərə üsyan! Hər üzdə təhəkküm izi vardı. Üsyan!.. Həp əski hürufata da üsyan!.. Üsyan!... Həp köhnə xürufata da üsyan!..” Bütün qiyamlara, inqilablara bir “uçurum”, “söküm”, “dağıdım” ideyası pərçim.
Üsyan bir
tərəfdən Cavid əfəndiyə sonsuz bir həzz bağışlayır; digər yöndən isə onu qorxudur, vahiləndirir, qəribə bir coşqu içində saxlayır. Tanrı və İblis, inam və küfr, ibadət və üsyan, sevgi və nifrət, yaradım və uçurum Hüseyn Cavidin bir şəxsiyyət kimi düşüncə dramını şərtləndirən seçim əzabı. Bu əzabın virtual gerçəkliyi onun
şeirləri, pyesləri. Cavid öz
fikirlərindən də, duyğularından da eymənir. Neyçün ki, qadağalar, yasaqlar fövqündə düşünür, varlığın, olumun mənasını, dəyərini, cövhərini dönə-dönə təftiş eləyir və konkret bir qərar verməyə çəkinir. Gəldiyi ötəri nəticələrsə onu üzgünləşdirir, ruhunu ağradır, bu adamı anbaan axirət ideyasına doğru aparır, esxatoloji ovqat burulğanında batırmağa çalışır, içində bir UÇURUM oyub açır. Aydın məsələdir ki, belə bir qnoseoloji və ruhi vəziyyət Cavid
əfəndini çaşdırır: o özünü,
ruhi yaşantılarını, qavrayışında əks olunmuş dünyanı tanıya bilmir və ya tanımaqdan imtina edir. Şayəd elə isə Cavid müəmmasını çözmək, Cavidi tanımaq mümkün olan şeymi, yahu? Əsla, mümkünsüz. Sadəcə, bu bizim özümüzü, “İNSAN” deyilən bir bəndəni, məxluqu, 156
yəni xəlq edilmişi anlamaq cəhdimizdir. Nədən ki, Hüseyn Cavidin bədii məkanı virtual sınaq modelidir, dünyanın virtual uçurumudur. Bu modeldə Yaxın Şərq poeziyasının təmtəraqlı ahəngi, musigili pafosu, müdrükanə sözü, müsəlman düşüncəsinin bərbəzəkli, şəbəkəvari labirintləri, Qərb əxlaqının qurnaz şakərləri, avropalının yaşam tərzinin ayətləri, köçəri türkün mərdanə sadəliyi, qaba çılğınlığı Orxon-Yenisey abidələrinin estetik hüsnünə köklənib uçurum
tüstüləri kimi
bir-birinə calanır. Pyeslərində Cavid əfəndi öz təlqinlərilə bir ŞAMAN
kifayətdir ki, sən də onlara qoşulub vird eləyəsən və ya uçurum rəqqasına dönəsən, uçuruma atılmaq qəhrəmanlığının, etirazın (uçuruma atılmaq, yəni intihar etmək üsyanın, qiyamın son həddi, ən ekspressiv təzahürü kimi)
zirvəsinə yüksəlmək qürurunun həzzini yaşayasan. Əgər Cəfər Cabbarlı dramları öz dinamikası, iştirakçıların bir-birinə münasibəti, davranışı, rəftarı baxımından, reaksiya, mimika
və jestlərin ritmi sarıdan, teatral gərginlik, emosionallıq yönündən qaynayan maqmaya bənzəyirsə, Cavid pyesləri düppədüz sakit dənizi xatırladır. Əsl təlatüm, həyəcan suyun dibindədir: yuxarıda isə təkcə amiranə tərzdə “avar çəkən” sözlərdir. Hüseyn Cavid dramaturgiyasında səhnələr və konfliktlər ildırım kimidir: birdən çaxıb birdən də yox olar, ucurumlarda gözdən itər. Və biz “avar çəkən” sözlərin teatral poetik
pıçıltısını eşidərik. Həqiqətən, heyrətamiz bir məqamdır: fəlsəfədə Fridrix Nitşe haralara gedib çıxmışdısa, Hüseyn Cavid də öz bədii əsərlərində həmin düşüncə hücrələrinə varır.
Nədirsə, səbəblərini dəqiq bilmirəm, amma məndə belə bir duyğu var ki, Cavid qəhrəmanlarının yaşı
Adəm və
Həvva əhvalatı qədərdir, Nitşenin Zərdüştü qədərdir. Halbuki onun personajlarının əksəriyyəti müəllifin müasirləridir. 157
Bu adamların sırasında nə bir fəhlə, nə bir kəndli: Cavid
maarifçiliyin eqzistensional fəlsəfəsini düzüb-qoşarkən ziyalıların, əqidə
sahiblərinin müxtəlif vəziyyətlərdə və situasiyonlarda necə qərar qəbul edəcəklərini ön plana çəkir. Onu bir düşünər, bir ədib kimi maraqlandiran maariflənmiş azəri türkünün, bu qövmə mənsub mühərrir, rəssam, zabit, şair və filosofun eqzistensional problemləridir. Hərçənd bəşər övladının daimi ruhsal durumu bu. Düşüncə labirintlərinin hamısı “olum, ya ölüm” sualının konkretliyində modelləşdirilir. Odur ki, permanent olaraq dilemma qarşısında dayanmış Cavid qəhrəmanlarının xislətini yalnız onların seçdikləri yol müəyyənləşdirir. Lakin bu insanlar həmişə bir şübhə içində: fikirlərini TƏLƏSİK dəyişməyə hazır. Çünki ƏBƏDİ heç nə yox; hər şey HƏLƏLİK. Cavidin batinində püskürən mənəvi-intellektuaL, dini-
kulturoloji üsyanın
miqyası kosmik,
enerjisi virtual. Di gəl ki, cəzası gerçək. Sibir uçurumu ona düşüncələrinə və şübhələrinə görə göndərilmiş bir
və
həqiqət bir-birinin içinə gömülmüş. Cavid əfəndinin özü isə İBADƏT və ÜSYAN arasındakı uçurumda çaşıb-qalmış bir filosof: bir addımlığında intihar kabusu sürünər. Bununla belə məsələnin başqa bir tərəfi də mövcud. Hüseyn Cavid öz bədii dünyasının diktatoru. Gərçi Şekspir ƏSƏRLƏRİNDƏ yaratdığı obrazların köləsidirsə və bu qəhrəmanların buyurduğu, tələb etdiyi kimi davranırsa, hökmlərinə müntəzirdirsə, Cavid
əfəndi öz
personajlarının tanrısıdır, sultanıdır və onları ipli kuklalar kimi hərəkətə gətirir: Ona görə ki, ideal sahmana, ideal harmoniya və ideal
gözəlliyə can
atır. Əgər
Şekspiri ilgiləndirən yalxı ehtirasdırsa, bu ehtirasın törətdiyi intelektual gəzişmələr və müxtəlif qayəli çarpışmalardırsa, Cavidi daha
çox intellektin Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|