Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “KƏND”
- “SU-OD”
- Hamilə qadının qarnı da kündədir.
- Kündə həm də günəşdir.
162
(torpaq), istərsə
də su
qadın başlanğıcının bildiricisidir.
isə
kişi başlanğıcını işarələyir. Kündənin odla təmasından həyat “doğulur”, yeyiləcək qida əmələ gəlir. İndisə məqamdır, aydınlaşdıraq görək, “kündə” sözünün semantik çənbərinə hansı mənalar daxil? Siftə hüzurunuza onu ərz eləyim ki, “kündə” türkün leksikonunda yad sözdür; özgəsininkidir. Linqvist olmasam da
duyuram ki,
“knd” tərkibi
türk sözlərində dominant rol
oynamır, türkcə
“cingildəmir”. Qonşumuz farslarda isə, əksinə, əsası bu tərkibdə olan ifadələr yetərincədir. Bu da onlardan bir neçəsi: farslarda buğda saxlanılan GİL
qab böyük olur, haradasa çəlləyi xatırladır. BUĞDA isə potensial UNDUR, kündə materialıdır. Farsların “kənde” sözü isə “qazımaq” felindəm əmələ gəlib çuxuru, xəndəyi, çalanı eyhamlaşdırır. Çala, xəndək, çuxur isə balaca QUYU qismində başa düşülür, mağara variantları kimi yozulur və qadın başlanğıcının bildiricisi sayılır. Kötüyə, girdinə, təpəliyə (o nəsnələrdə ki yumruluq var) də farslar “konde” deyir. Ayağa vurulan taxta qandal da “konde” adlanır. Azəri türkləri bunu “kündə” kimi tələffüz eləyirlər. Heç unutmaq olmaz ki, “KƏND” sözü də bu linqvistik sırada cərgələnib təbii landşaft içrə insanların məskunlaşdığı YERİ, YURDU, OCAĞI verbal qatda işarələyir. KƏND toposferanın KÜNDƏSİDİR. Ən maraqlısı budur ki, insanın beyni də kündə şəklindədir. Beləliklə, “kəndu”, “kənde”, “konde” sözlərinin, və deməli, “knd” linqvistik tərkibinin işarələdiyi nəsnələrin ümumi, xarakterik keyfiyyəti onların
yumruluğu, girdəliyi, dairəviliyidir. Hətta bu yöndə adi xəmir kündəni təpənin mikromodeli kimi də yozmaq mümkün. Qədim insanların yaşayış məskənləri (kənd modeli) də həmişə yumruca olub, beynin quruluşuna oxşayıb. 163
Amma ki, bütün bu sıra bizi aparıb mənanın mənşəyinə çıxarmır. Doğrusu, fars dilində aradığım bənzər sözlər “kündə”nin semantik şəbəkəsinə məğz etibarı ilə yeni heç nə əlavə eləmədi; “kündə” ətrafında mahiyyəti bəlirtəcək mənalar zəncirbəndi əmələ gətirmədi. Ona görə bir az da uzağa getmək zəruri. Cavab
Hind-İran mədəniyyətinin iç laylarında gizlənib. Nədən
ki, Hind-İran mədəniyyətinin kontekstində “SU-OD” silsiləsi həmişə son dərəcə aktual olub. Odur ki, burada QUYU, gil qabların bişirildiyi XƏNDƏK, TƏNDİR, OCAQ eyni quruluşa malikdir, strukturca bir-birinə müsavidir və “SU-
su üçündür, təndir (xəndək, ocaq) od üçün. Sanskrit dilində “quyu”,
“ocaq”, “təndir”, “xəndək” anlamlarının hamısını bir “KUNDA” sözü ilə ifadə edir. Bizim “kündə”nin şəcərəsi bura pərçimdir, şübhəsiz. Qədim Hindistan civarında ilan da bu mənşədən olan sözlə bildirilir: sanskritcə ilan
torpağın rəmzidir, xaosun obrazıdır, “yığılmış”, “yumrulanmış”, aşağı çakralarda toplanmış enerjinin işarəsidir. Yəni həyat torpaqdan boy atır, aşağıdan yuxarı yönəlir. Əslində, məhz
bu
faktiki məlumatlar kündənin həqiqətini aşkarlayır. KÜNDƏ suyun, torpağın (un formasında) və odun təbiətini özündə cəmləşdirib ocağın, quyunun, təndirin simvolik modelinə çevrilir və məxfi ağ enerji kütləsini eyhamlaşdırır. Hamilə qadının qarnı da kündədir. Qədim mədəniyyətlərdə qadınlar xəmiri yerdə yoğurublar, ayaqlarının arasında kündə açıblar. Hətta Azərbaycanda el içində
“kündə tökmək”
ifadəsinə də rast gəlinir. Yəni kündəni qadının körpəsinin obrazı kimi də mənalandırmaq mümkün. Kündə həm də günəşdir. 164
Ancaq mən məsələni bununla da tamamlamaq istəməzdim. Allahın məşhur “OL” əmrinin, ayrı sözlə, imperarivinin ərəbcə ekvivalenti “KUN” (farsca “KON”) sözüdür ki, bu da yenə həmin “k” və “n” samitlərinin birləşib qısa tərkib yaratmasıdır. Bu rakursdan yanaşanda bizim kündəni “OL” sakral imperativinin icra materialı kimi çözmək imkanı da yaranır. Nəhayət, məsələnin sonucu bu ki, MƏTBƏX özündə UNİVERSUMU güzgüləyən bir hücrədir, mifopoetik təfəkkürün qida materialında sərgiləndiyi, vizuallaşdığı bir yerdir. Mətbəx sakral və urvatsız aləmlərin bir-birindən ayrıldığı sərhəddə mövcud olub
əkslikləri, qütbləri, qarşıdurumları əlaqələndirir. Mətbəx mədəniyyəti yaradır, mədəniyyət isə mətbəxi öz estetik hüsnünə görə formalaşdırır. Makro və mikro dünyalar mətbəx kontekstində sakitcənə yan-yanaşı dayana bilir. Hər bir xalqın mifologiyası onun mətbəxində latent, gizlin şəkildə yaşayır. Mədəniyyətlərin qohumluq paradiqmasının bildiriciləri mətbəx müstəvisində əyaniləşir və konkretləşir. Dünyanın hər küncündə, hər bir mahalında mətbəxin cəmi bir funksiyası var: zövq verə-verə insanları doyuzdurmaq. Di gəl ki, bu zövq
dünyasına müxtəlif mədəniyyətlər öz
müxtəlif mətbəxlərindən müxtəlif qapılar açır.
SÜD təmiz, pak, qidalı, sakraL, ağ mayedir, qan və zəhərin qarşıdurumudur, kosmoqonik yaranışın ilahi
“yapışqanı”dır, mifoloji olaylar və
münasibətlər məkanının dirildici nektarıdır, dərmanıdır, unikal içkidir, tərkibcə idealdır. Nə sudur, nə çörək: ancaq hər ikisinin funksiyasını Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|