Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəllə İslam və Qafqaz ənənələrinin sintezindən formalaşmış möcüzəli ruhsal əlaqələr sistemidir.
214
yazır ki, “müsəlman şəhəri torpağın üstündə yavaş- yavaş, ustufca meydana gəlib ucalır, ona gərəkli təbii resursları maksimal dərəcədə mənimsəyir, sakinlər tərəfindən tərk edildikdən sonra isə asta- asta uçub-dağılıb yenidən torpağa
qarışır”. 1
Müsəlmanın şəhəri başqa cür də ola bilməz. Çünki onun şəhəri onun həyat fəlsəfəsinin təcəssümüdür. Muhamməd peyğəmbər buyurur ki, müsəlmanın qəbrinin də yerlə yeksan olması gərək. Yəni heç nəyə bağlanma... Heç nə səninki deyil... Heç nə əbədi qalmır... Fanilik ideyasının aşkar, gözönü təzahürü müsəlman şəhəridir. Əbədi olan Allahdır, bir də onun evi Kəbə... Əgər insan bu dünyaya qonaqdırsa, deməli, şəhər (hər hansı bir digər bölgə) onun müvəqqəti dayanacaq yeridir, karvansarasıdır və bu karvansarada dünyanın yalnız bir mənzərəsi var: SƏMA... Karvansarada isə məhəllə olmur, nədən ki, hamı kompakt
yaşayır, özünəməxsus kommunada yaşayır, təsadüfən təşkilatlanmış icmada yaşayır... Məhəllə sistemi müsəlman şəhərlərində XIX yüzildən virtual xassələrə malik bir simulyakr (o, icmanın əvəzidir, şəhərin mikroçipi, mikroyaddaşı kimi bir şeydir) qismində formalaşmağa başlayır. Məhəllə özündə icmanı, şəhəri imitasiya eləyir. Təbii ki, XIX əsrdə bu müsəlman şəhərlərinin orta çağlardan ayrılıb
yeni zamanlarda böyüməsi, genişlənməsi, və belə
deyək də,
daha çox
avropalaşması ilə ilişikli bir proses idi. Ola bilsin ki, dünyanın heç bir ölkəsində məhəllə duyğusu Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, Abşeironda olduğu kimi güclü təzahür etməyib. Məhəllə XIX yüzildə İçəri şəhərin çölündə tikilməyə başlayan Bayır şəhərin fenomenidir. Bakıda hər bir məhəllə həmişə potensial İçəri şəhər olub və özünü icma mərkəzinin simulyakrına çevirib. Bu, düz, lap düppədüz. Hərçənd Bakıda məhəllə özgürlüyünə təsir edən faktorlardan biri də odur ki, bura Qafqazdır. 215
Məhəllə İslam və Qafqaz ənənələrinin sintezindən formalaşmış möcüzəli ruhsal əlaqələr sistemidir. Qafqaz dünyanın dağlar zonasıdır. Hər məhəllə isə özündə mütləq şəkildə müsəlman icması ilə birgə Qafqazı
yaşadır, qafqazlı yaddaşını yaşadır, qafqazlı vərdişlərini, qafqazlı simvollarını, qafqazlıların mərdlik
nişanələrini yaşadır... Bakıda məhəllənin qeyri-formal sahibləri həmişə kişilər, xüsusilə də “qədeş”lər (Bakı dialektində “qardaş” sözünün
deyilişi) olublar. Qədeşləri qoçuların sovet gerçəkliyinə inteqrasiya variantı da saymaq mümkündür. Onlar özlərində müsəlman qoçusunun, qafqazlı cəngavərinin əlamətlərini birləşdirib məhəllənin əxlaq kodeksinin nəzarətçisi kimi çıxış edirdilər. Təbii ki, bu məqamın təkcə pozitiv bir şey kimi qələmə verilməsi heç də düzgün olmaz. Çünki qədeşlər məhəllədə neqativ enerjinin daşıyıcılarına da çevrilə bilirdilər. İçəri şəhərin dışında Bayır şəhər inşa olunmağa başladığı çağdan Bakı “Yuxarı məhəllə”, “Aşağı məhəllə”, “Cühudlar məhəlləsi” (Bakıda yəhudilərə həmişə “cühud”
deyiblər), “Dağlı
məhəlləsi” kimi nüfuz bölgələrinə və palanlara ayrılmışdı. Abşeironun kəndlərində də bu prinsip gözlənilirdi. Maştağada əsas etibarı ilə “Seyidlər məhəlləsi”, “Keçəllər məhəlləsi”, “Xonxarlar (“xonxar” farsca “qantökən” deməkdir) məhəlləsi” kimi “folklorlaşmış” yaşayış bölgələri məşhurlaşmışdı. Onlardan hər birinin adı oranın sakinlərinin xarakteri, xasiyyəti, milli mənsubiyyəti haqqında məlumat verirdi və həmin məhəllənin əfsanəsini, nağılını eyhamlaşdırırdı. Məhəllələrdən başqa Bakı bir də öz palanlarına görə tanınırdı. Palan
küçə deyil,
müəyyən peşə
sahiblərinin toplaşdığı məkandır. “Zərgərpalan”da ancaq zərgər dükanları yerləşirdi. Nökər, hambal tutmaq üçünsə camaat “Həmşəri palan”ına gedirdi.
216
Burada əsasən İrandan gəlib öz fiziki qüvvəsini ucuz qiymətə satan adamlar məskunlaşırdı. Məsələnin məğzi isə ondan ibarət ki, şərqli, müsəlman, qafqazlı yaşadığı məkanı
“mən”ləşdirməyi, şəxsləndirməyi, onu canlı həmsöhbətə çevirməyi xoşlayır və öz fəaliyyətində buna çalışır. Bakı məhəllələrinin formalaşması da etnos və etnik qrupların mövcudluq cədvəlində böyük önəm kəsb edən passionarlıqla ilişiklidir. Bayır şəhərin məhəllələrini təşkil
edənlər bir
vaxt İçəri
şəhərdən qovulmuş, ya özxoşlarına oranı tərk etmiş (müxtəlif məişət səbəbləri üzündən), ya da rusların ekspansiyası dövründə evləri müsadirə olunmuş insanlar idilər. Onların arasında elə ailələr də vardı ki, Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrindən Bakıya təşrif buyurub İçəri şəhərdə məskunlaşmaq istəyirdilər. Təbii ki, onlar buna nail olmayanda İçəri şəhər ətrafında yurd salmaq məcburiyyətində qalırdılar. Odur ki, məhəllə və ya palanın təşəkkülünün əsas elementlərini passionarlıq moduslarında axtarmaq gərəkir. Bu subpassionarlıq məhəllə çərçivəsində özünəməxsus bir İçəri şəhər təşkil
edirdi, onun
imitasiyasına çalışırdı. Məhəllə İçəri şəhərin yaşam tərzinin, İçəri şəhərli davranışının, onun rəftar etiketinin mutasiyasından yaranan bir sistem idi. Elə ona gərə də məhəllə (bu özünəməxsus subpassionarlıq) haradasa yüzilə yaxın bir zaman müddətində yaşayıb XX əsrin sonundan etibarən dağılmağa başladı: öz subkültürünü yaratdı və dağıldı. İndi artıq məhəllə yoxdur, məhəllə qədeşləri də. Çünki Bakıya olan güclü axın məhəllə subpassionarlığını pozdu, məkanı özünə tabe elədi və toposferi dəyişmək işinə girişdi, qədeşlərisə sınıq saxsı
oyuncaqlar kimi
kənara tulladı. Azərbaycanda gerçəkləşən iqtisadi siyasətin bir hissəsi kimi modern şəhərsalma da bu prosesi sürətləndirdi, məhəllələrin sökülməsinə imza atdı.
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|