Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VIRTUAL MERAC TEATRI (aşiqlər ibadəti)
229
variantıdır, münasibətlərin, mövqelərin sivil
qaydada tənzimlənməsi aracıdır. Müsəlman aləmində fərdin
sosial-ictimai statusu, toplumsal dəyəri məclislə və məclisdə müəyyənləşir; belə ki, məclis ünsiyyət meyarıdır. Şəxsiyyəti toplum üçün məclis “kəşf” eləyir, məclis aşkarlayır. Məclis sınaqdır, tanıtımdır, “agahetmə” mərasiminin uyqarlıq modelidir. Məclis müsəlmanın mədəniyyət və mərifət
dünyasına, ruhsal dünyaya qeyri-rəsmi vəsiqəsidir. Məclis metastrukturdur, yəni hər hansı bir struktur fövqündədir və istənilən mövzuya həsr olunmuş söhbəti haşiyələyir, çərçivə içinə salır, “astana”da yaşanan prosesə düzən verir. Məclis ünsiyyəti sanki şəbəkə formasında qurur. Başqa sözlə, məclis
ünsiyyətdən şəbəkə
timsalında hörülmüş virtual kompozisiya çərçivəsidir. Məclis məişət “gündəliyinin” ornamentidir, yəni nəbati naxışıdır. Məclis ünsiyyət intizamı, ünsiyyət etiketi deməkdir. Bu sözün heç bir dini və qutsal mənası olmasa da 5 , “məclis” anlayışı islam dünyasının yüksək ünsiyyət mədəniyyəti üzərində bərqərar olduğunu, gəlişdiyini eyhamlaşdırır.
1 Füzuli M. Seçilmiş əsərləri. - B.: Yazıçı, 1984. - s.44 2 Kratkiy psixoloqiçeskiy slovar. - M.: Politizdat, 1985. - s.213-215. 3 Yenə orada. 4 Bax: Smirnov A.V. Velikiy şeyx sufizma (opıt paradiqmalnoqo analiza filosofii İbn Arabi). - M.: Nauka, 1993. - s.187-192. 5 İslam: ensiklopediçeskiy slovar. - M.: Nauka, 1991. - c.149.
1993-1995-ci illər 230
VIRTUAL MERAC TEATRI (aşiqlər ibadəti)
Bir gün birisi məndən xahiş elədi ki, Mövlanaya həsr olunmuş bir verilişdə dönən dərvişlərin səma məclislərindən danışım. Etiraz eləmədim. Tədqiqatçı üçün hər deyəndə belə bir şans ələ düşmür ki. Amma sonradan verilişə baxanda gördüm ki, naşılar mənim sözlərimi yun didən kimi elə didiblər ki, heç Həllac beləsini görməyib. Ol səbəbdəndir ki, əhli irfandan, bir də tələbələrimdən xəcalət çəkdim və təzədən “bismillah” söyləyib bu mövzuya bir daha dönməyi özümə borc bildim. Bu məqaləni eksklüziv olaraq AzTV-də “Qobustan” toplusunu hazırlamış qələm
sahiblərinə ünvanlıyıram. Mövlana “Fihi-ma-fih” əsərində buyurur ki, “bunu anlayan anlasın, anlamayanın....” İstəyənlər fikrin gerisini özləri axtarıb tapa bilərlər.
Mövləvi dərvişlərinin səma məclisləri “Təsəvvüf intellekt və nəfəs üzərində nəzarətdir”. Əbu Bəkr əş-Şibli Fırfıra, mövləvi şeyxlərinin təbirincə isə, dönən dərvişlərin səma məclisləri Ortacağ müsəlman mədəniyyətinin möcüzə ilə sərhədləşən, heyrətlə seyr edilən min bir nağıl gecəsindən biridir, bircəsidir. Səma məclislərinin Konya (Türkiyə) şəhərində XIII yüzildən üzü bəri düzənlənməsinə baxmayaraq bu hadisə bütün islam dünyasına mənsubdur və ərəb, fars, türk mədəniyyətlərinin qəribə bir
sintezini 231
sərgiləyir. Dərvişlər müsəlman aləminin ən ifadəli, ən aktiv, ən kosmopolit gəzərgi fiqur- larıdır. İslam ölkələrinin inkişafı tarixi üçün dərvişlərin intellektual, əməli və psixofiziki çabalarının önəmi son dərəcə böyük olub. Onların Yaxın və Orta Şərq mədəniyyəti şəbəkə- sindəki qaydasız, dağınıq maarifçı, mənəvi- əxlaqi,
kulturoloji, duyğusal və ruhsal
fəaliyyətinin cövhəri səma məclislərində kon- kret məkani obrazlarda, plastik formalarda güzgülənir. Bəzi şərqşünaslar, xüsusilə Qərb tədqiqatçıları fırfıra dərvişlərin səma məclislərini “ayin rəqsi”, “spiritik konsert”, “mistik balet” adlandırmaqla Şərq mədəniyyətinin bu fenomenal təzahürünə Avropa incəsənəti tarixində adekvat forma bulmağa çalışmışlar. Özü də məsələnin izahı, şərhilə bağlı onların seçdikləri metodoloji aparat, problemə yanaşma yönü bu mütəxəssislərin elmi definisiyalarına tam bəraət qazandırır. Lakin bu
müəyyənləşdirmələrin, təyinlərin hamısı birtərəflidir və səma məclislərinin hüsnünü, təbiətini, poeziyaya çevrilmiş plastikasının yaraşığını, cazibəsini ifadə etməyə qabil deyil. Ona görə Ortaçağ müsəlman mədəniyyətinin bu hadisəsini dönən dərvişlərin səma məclisləri adlandırmaq daha
məqsədəyönlüdür. Hərçənd
türklərin özü bunu “səma törəni”, yəni səma mərasimi, səma ayini, səma ritualı qismində qavrayırlar. Şübhəsiz, şərti şəkildə qəbul ediləsi bir təyin. Amma razılaşaq ki, hər həftə təkrarlanan lokal bir olaydan mərasim, ritual olmur. Digər tərəfdən isə “ayin”, “mərasim” “ritual” kimi sözlərin qapsadığı mənalardan sosial-ictimai məkana birbaşa qapılar açılır. Mövləvi zikrlərininsə toplumsal dünya ilə ilişkisi çox az. Bu zikrlər fərdlə tanrı arasında gerçəkləşən ünsiyyət qatlarının, bir Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|