Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Rouzət əs-sefat”
- “fərşdə ərşin surəti”
- “Çehelsütun”
280
dəstəkləyərkən, bəyənərkən Qurandakı “Nəim
cənnətləri”nin obrazını təfəkkürdən gerçəkliyə köçürmək, cənnəti sakral məkandan torpaq üstünə endirmək və ölməmişdən öncə cənnətdə bulunmaq, cənnəti dadmaq, cənnət həyatı yaşamaq arzusunun reallaşacağına inanmışdı. Bu mənə hardan məlum? Əbdi bəy Şirazinin (1515-1580) Səadətabad bağlarının təsvirinə və tərifinə həsr edilmiş “Rouzət əs-sefat” əsəri onun “Cənnəti-ədn” (1559-60) adlı üçüncü xəmsəsinin birinci məsnəvisidir. Burada Səadətabad park kompleksi “mülk və
din padşahının həqiqəti sayəsində fələklər timsalında yerdə yaradılmış” 5
təqdim olunur, “fərşdə ərşin surəti” 6 qismində tanıtdırılır, onun
sakral dünya
ilə əlaqəsi
birmənalı şəkildə
vurğulanır. Düzdür,
cənnəti gerçək məkana köçürmək, yerdə cənnətin modelini yaratmaq ideyası Allah tərəfindən dəstəklənmir. Əfsanəvi Şəddadı 7 xatırlayın. O, istəyirdi ki, özü üçün bir cənnət bağı saldırsın. Lakin elə ki, cənnət hazır oldu, Şəddad qapını açıb içəri girə bilmədi: onu ölüm haqladı. Təbii ki, bu hekayət iki cür yozulur: hökmdar Şəddadın, zalım Şəddadın alnına, taleyinə cənnətə düşmək yazılmamışdı; və ikinci: Cənnət yalnız Allaha məxsusdur, yəni ayrı bir kimsənin ora sahib çıxmağa ixtiyarı yoxdur. Səadətabad park kompleksi Orta əsrlərdə müsəlman bağçılıq sənətinin elə bir mükəmməl nümunəsidir ki, onun dünya mədəniyyətində tayı-bərabəri yoxdur. Əbdi bəy Şirazinin məlumatlarına görə şah Təhmasb burada səfəvi kübarlarına, qardaşı Bəhram Mirzə də daxil olmaq
şərtilə, “behişt
imarətləri” 8
tikdirmişdi. Kompleksin mərkəzində şah Təhmasba məxsus, adına “Ərşi xanə” deyilən, möhtəşəm bir saray yerləşirdi. Bu ad sarayın Göylərə (sakral dünyaya) ucaldığını bildirirdi. Hərçənd bu imarət 281
elm aləminə, mədəniyyət aləminə
daha çox
“Çehelsütun”, yəni “Qırxsütun” adı ilə tanışdır. Sarayın birinci mərtəbəsinin pavilyonunda hörülmüş dördbucaqlı hovuz diqqəti hər şeydən öncə özünə çəkir. Çünki hovuzun səthi sanki mərmər güzgü qismindədir. Hesab olunur
ki, Şərq
bağçılıq sənətində HOVUZ bağın, sarayın reflektorudur (Tac- Mahal bağ kompleksini xatırlayın), saflıq, paklıq, təmizlik rəmzidir. Şərqin memar və filosofları hovuz səthini bağçılıq sənəti kontekstində ayna kimi qavrayırlar, ayna kimi yozurlar. “Çehelsütun” saray hovuzunun aynası üçünsə deyilir ki, bu aynada hətta mələklər belə öz üzlərini görürlər. 9 Deməli, o, Şərq bağçılıq sənətinin ideal hovuzu sayılıb. Səadətabad bağ kompleksinə daxil olan
imarətlər (məsələn, Bəhram Mirzəyə aid “Xaneyi- Şirvani”, yəni “Şirvanlının evi” kimi) müxtəlif xəttatlıq nümunələrilə, heyvan (şir,
pələng, ceyran) və quş (qaz, ördək, qırqovul, turac, simurğ, bülbül, qumru) rəsmlərilə bəzədilmişdi. Səadətabad bağlarında “behişt imarətləri” yaşıl memarlığın müxtəlif həndəsi fiqurlar perimetri boyunca düzdüyü ağaclar arasında uyuyurdu. Burada həm dekorativ (şam, çinar, sərv), həm də çoxsaylı meyvə (hulu, gilas, armud, gavalı, nar, əncir, alça, püstə, badam) ağacları vardı, cürbəcür üzümlər yetişdirilirdi. Əbdi bəy Şirazi də öz xəmsəsində “məlləhi”, “təbərzət”, “əhmədi”, “kişmişi”, “sahibi”, “fəxri” kimi üzüm növlərinin adını çəkib onları xüsusi bir şövqlə tərifləyir 10 və
deyir ki, Səadətabad bağları başdan-başa gül-çiçək içində uyuyurdu, hər küncdən bənövşə, yasəmən, süsən, su zanbağı, qızılgül, nərgiz boylanırdı. Miniatürlərə fikir verin: orada hər bağ cənnət bağının bir fraqmentidir; hər təsvir elə bil ki gerçəkliyə yox, cənnətə güzgü tutur, idealı əks etdirir, virtual
olanın şəklini
çəkir. Şərq
282
miniatür ustalartının əsərlərində heyvanlar və quşlar da həmişə cənnət məkanını eyhamlaşdırır. Bağ da islam dünyasının hər bir guşəsində cənnəti görükdürən miniatürdür, cənnətin miniatür modelidir. Səadətabad bağ kompleksi də sanki Şərq miniatür rəsmlərindən düşmüş ideal bir cənnət bağıdır. Əbdi bəy Şirazi buranı əbəs yerə yalnız “xəyallarda görünən surət” adlandırmırdı: bicadan söyləmirdi ki, “bu bağın küçələri dünya qəmini ürəkdən aparır və qəm əvəzinə eşq bitirir”. 11 Lakin bununla belə Qurani-Kərimdə zikr olunan Ədn və Nəim behiştlərindən hələ çox-çox əvvəllər cənnətin nümunəvi obrazları əfsanəvi Semiramida kimi, Çin
imperiyasının bağları
kimi, İrəm
gülüstanı kimi mövcud idi. Hələ uzaq zamanlarda Doğu ölkələrində BAĞ ilahi, mistik, sakral dünya ilə gerçək aləm və ölülər səltənəti arasında ortaq bir mövqe tuturdu, özünəməxsus qapı, keçid rolunu oynayırdı. Şərq məmləkətlərində BAĞ təkcə istirahət (kef, əyləncə, musiqi, gözəllik, yaşıllıq) guşəsi deyil, həm də mistik bir zonadır. Doğu xalqlarının nağıllarında bağların içi həmişə tilsimlə, cadu ilə, əfsunla doludur və bu sehrdən hələm-hələm qurtulmaq olmur. Bağ sınaqdır, bir növ, çillə məkanıdır. Kim ora gəlib çıxırsa, ya bihuş olub əbədiyyət yuxusuna gedir, ya bayılıb qalır, ya da cildini
dəyişib etnosun
(və tayfanın, qəbilənin)totemi sayılan əcdad-heyvanın cildinə düşür. Tilsimli bağlar divlərin, cinlərin, ruhların məskənidir. Su sonası kimi qızlar orada dönüb qumru olurlar, ahular, göyərçinlər dil açıb danışır, gələcəkdən xəbər verirlər. Qəribədir, hər bir gözəllik özündə məxfi bir cadu (tilsim, sehr) potensialı qapsayır. Gözəllik cəlbedici olduğu qədər də aldadıcı ola bilir. Bağ məkanın gözəlliyidir.
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|