_____________________Milli Kitabxana_______________________
26
sırf milli hadis deyildir, heç bir müasir dövl t öz hüquq sistemini dig r ölk l rin
t crüb sini n z r almadan yarada bilm z.
Yeni minillikd öz tarixi inki afının yeni m rh l sini ya ayan dövl timiz v
c miyy timiz a karlıq v
ffaflıq t l b ed n v t nda c miyy tin transformasiya
olunur. Bu is , öz növb sind , müasir dövl t quruculu u v effektli dövl t
idar çiliyi yaradılması prosesind bir sıra demokratik m zmunlu d yi iklikl rin
aparılmasını t l b edir. Bu faktor n z rd n qaçmamalıdır. M s l n, majoritar
seçki sisteminin mahiyy ti ondadır ki, seçicil rin s sl rinin mü yy n çoxlu unu
toplamı namiz d seçkil rd qalib g lmi hesab edilir. Respublika qanunvericiliyi
seçkil rin növünd n (prezident, parlament seçkil ri v ya yerli seçkil r) asılı
olaraq s sl rin m hz hansı çoxlu unu nisbi v ya mütl q çoxlu unu toplama ın
z ruriliyini mü yy nl dirir. Buna uy un olaraq, nisbi çoxlu un majoritar
sistemini v mütl q çoxlu un majoritar sistemini f rql ndirirl r. Nisbi çoxlu un
majoritar sistemind öz r qibl rinin hamısından çox s s toplamı namiz d
seçilmi hesab edilir. Bu sistem sad dir, çünki h tta minimum üstünlük qazanmı
bir namiz din q l b sini t min edir. Hazırda bu sistemd n AB -da, Kanadada,
Böyük Britaniyada, Yeni Zelandiyada v dig r ölk l rd istifad olunur.
Mütl q çoxlu un majoritar sistemi n z rd tutur ki, s sverm d i tirak etmi
seçicil rin s sl rinin yarısından çoxunu (50 faiz üst g l bir s s) qazanmı namiz d
seçilmi hesab olunur. Fransada 5ci Respublikanın bütün prezidentl ri bu sistem
üzr seçilmi l r v yalnız 1958-ci ild
arl de Qoll birinci dövr d s sl rin 78,5
faizini toplama a müv ff q olmu du, qalan prezident seçkil rinin hamısı iki
dövr d keçirilmi dir.
H min seçki sisteminin bir sıra müsb t ceh tl ri var: seçicil rl deputatlı a
namiz dl r arasında bilavasit
laq nin olması partiyaların iril m sin v sabit
çoxpartiyalı sistemin yaranmasına köm k edir. Bu müsb t c h tl ri sas götür r k
ölk Konstitusiyasına düz li etm k m qs d uy un hesab edildi v xalqın d st yi
qazanıldı.
Bel bir v ziyy t öz mövqel rini itirm kd n ehtiyat ed n partiya r hb rl rini
narahat edir. Lakin dü ünür m ki, Konstitusiyaya yeni d yi iklikl r edil nd n
sonra partiyalararası v partiyadaxili prosesl rd yaxın zamanda h miyy tli
d yi iklikl r ba verm y c kdir. Bu cür d yi iklikl rin ba verm sini boyük
ehtimalla prezident seçkil rind n sonra gözl m k
_____________________Milli Kitabxana_______________________
27
olar. Bu d yi iklikl rin partiyalara m nfi t sirind n danı ma a d ym z.
ksin ,
bu d yi ikliy siyasi partiyaların sıralarının möhk ml nm sin v s f rb rliyin
impuls ver n faktor kimi baxmaq lazımdır. Bu, ondan ir li g lir ki, siyasi
partiyalar siyasi mübariz nin ehtiyaclarından yaranır v qanuna uy un olaraq
f aliyy t göst rirl r. Siyasi partiyaların sosial bazası, idar çilik sistemi v
f aliyy ti seçki sisleml rind n asılı deyildir. Bel likl , bu d yi iklikl r ancaq
d m k tipli partiyalara, ba qalarının yed yind ged n qurumlara m nfi t sir
göst r bil r. Öz n n l ri olan sabit partiyalar üçün is yeni d yi iklikl r ancaq
faydalı ola bil r. Sonuncu parlament seçkil rini xatırlasaq gör rik ki, o zaman
partiya siyahıları, bir qayda olaraq, partiya liderl ri t r find n öz bildikl ri kimi
v ya ilkin seçkil r praymeriz sasında tutulurdu. Onlar öz siyahılarına bu partiya
qar ısında slind heç bir xidm ti olmayan, amma yalnız partiya ba çıları üçün
s rf li olan xsl ri daxil edirdil r. Bu da, öz növb sind , partiyalarda güclü
narazılı a, kütl vi istefalara, siyasi t kilatların parçalanmasına g tirib çıxarırdı.
AM P-d , ADP-d , AXCP-d v dig r partiyalarda bu hallar özünü daha açıq
büruz verirdi.
Majoritar sistem is
ksin , yerl rd partiya strukturlarının inki afına, yerli
müxalif t elitasının ir li ç kilm sin , ayrı-ayrı
xsiyy tl rin h qiqi nüfuz v
siyasi potensialının üz çıxmasına, partiyaların t kc yuxarıdan deyil, h m d
a a ıdan demokratikl m sin t kan verir. g r müxalif partiyalar h qiqi
demokratiyanın t r fdarlarıdırsa, onlar yeni seçki sisteminin v daxili siyasi
prosesl rin yeni m rh l y daxil olmasının leyhin çıxmamalıdırlar.
Müxalif tin mahiyy ti v
sosialsiyasi kökl ri m s l sin dair
Müxalif tçilik çoxc h tli, mür kk b t zahürdür v bir determinantla
rtl ndirilmir. Ona çoxpill li, kompleks v ziddiyy tli proses kimi yana maq
lazımdır. Bu mür kk b prosesd ictimai, siyasi, qid v maliyy faktorları
müxt lif kild çul a ır.
Müxalif tçiliyi t hlil etm k v ona qiym t verm k birinci d r c li i olmasa da,
buna ehtiyac var. Çünki siyas td v idar çilikd bo luq olmamalıdır.
Müxalif tçiliyin s b bl rini ara dırmaq üçün emosional yana ma nümayi
etdinn d n onun daxili strukturu v f aliyy t mexanizml ri
_____________________Milli Kitabxana_______________________
28
il birlikd elmi metodologiya sasında t hlili t l b olunur. N q d r ç tin
görüns d , t dqiqatçının sas v zif si müxalif tçiliyin h r k tverici qüvv l rini,
bu v dig r mübariz formalarını v metodlarını, onun qeyriadekvat davranı v
h r k t t rzini
rtl ndir n s b bl ri aydınla dırmaqdan ibar tdir.
Etiraf etm liyik ki, müasir c miyy tin
sas siyasi institutlarından biri olan
müxalif tçiliyin mür kk b t zahür formaları, h qiqi kökl ri v yaranma s b bl ri
elmi ictimaiyy tin v politoloqların n z rind n k narda qalıb. Halbuki burada biz
ideoloji, siyasi, m n vi, psixoloji, xsi v s. faktor v motivl ri gör bil rik. Bu
baxımdan Az rbaycanın b zi müxalif t partiya v qurumlarının barı maz mövqeyi
d c miyy tin v siyasi ekspertl rin diqq tind n k narda qalmamalıdır.
sas
m s l bundadır ki, bu s b bl r sistemd n k nar s ciyy da ıyır.
Qeyd etdiyim kimi, müxalif t partiyaları v qrupları hüquqi dövl tin v
demokratik, v t nda c miyy tinin ayrılmaz t rkib hiss sidir. Müxalif tin sad bir
anlayı ı var: çoxlu un r yin qar ı v yaxud hakim r y qar ı çıxan partiya v
qrup. Müxalif tin siyasi dü ünc si, qid si v f aliyy tinin sasını t kil ed n
ideya v d y rl r hakim qrupdan, iqtidardan f rqlidir. Lakin bu, o dem k deyil ki,
müxalif tin ideyaları v platforması daha müt r qqidir, reallı a daha uy undur,
yaxud mövcud raitin t l bl rin daha dol un cavab verir. Siyasi elmd möt dil,
radikal, loyal (hakimiyyetl
m kda lı a v onu müdafi etm y hazır olan),
konstruktiv (m zmunlu, i güzar t klifl r ver n), destruktiv (da ıdıcı) müxalif ti
f rql ndirirl r. Çoxr ngli v çoxqütblü Az rbaycan müxalif tinin palitrasında
müxalif tin bütün bu çalarları bu v ya ba qa d r c d t msil olunmu dur.
C miyy timiz üçün aktuallıgı n z r alınaraq bu yazıda daha çox ifrat, radikal
müxalif t, müasir siyasi prosesl rd onun yeri v rolu, taktika v strategiyası,
onun iç risind n loyal, konstruktiv müxalif tin formala masının t hlilin ilk c hd
göst rilmi dir. Özü d emosiya, hissl r qapılmamaq rti il , faktlara v m ntiq
saslanaraq.
g r des k ki, m ntiq bütün elml rin tacıdır, y qin ki, s hv etm rik. Mövzunu
h qiq t n bilm k üçün onun bütün c h tl rini v
laq l rini hat etm k,
öyr nm k lazımdır. M ntiqin t l bi bel dir. M ntiqin saslandı ı anlayı lar v
kateqoriyalar insanın da inki af qanunauy unlu unun ifad sidir. Bununla yana ı,
m ntiqi anlayı lar v kateqoriyalar ancaq
Dostları ilə paylaş: |