Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

89

(lepto spi rozlar,  tulyaremiya,  toksoplazmoz),  gah  spesifik  canlı 

k e çi ricidən (malyariya, pappataçi qızdırması), nəhayət, mühitin 

spesifik keçi riciləri və abiotik amillərlə infeksiya mənbəyi ara-

sındakı mürəkkəb biosenotik münasibətlərdən (leyşmanioz, gənə 

və ağcaqanad ensefalitləri, bəzi helmintozlar, hemorragik qızdır-

malar və s.) asılıdır.

Qeyd edilən xəstəliklər ancaq infeksiya mənbələri və ya spe-

sifik  keçiricilərin  arealında  yayılır.  Bəzən  isə  onlar  elə  iqlim 

zonalarında  yayılırlar  ki,  orada  patogen  parazitin  fazalı  inkişafı 

üçün şərait yaradan xarici mühitdə abiotik amillərin (temperatur, 

rütubət, tor pağın strukturu və s.) daim təsir etdiyi yoluxucu xəs tə-

lik törə di ci sinin mənbəyi olsun (məsələn, ankilosto midoz la r  da).

L.V.Qromaşevski (1965) endemiya anlayışını iki yerə: “təbii 

endemiklik”  və  “statistik  endemiklik”liyə bölür.  Birinciyə  zoo-

noz və zooantroponozlar, ikinciyə isə bütün antroponozları daxil 

edir.

Patogen mikrobların spesifik lokalizasiyası

Digər elmlərdə olduğu kimi, epidemiologiyanın qanunları və 

q a nunauyğunluqları da hadisə və proseslərin münasibət və m a-

hiyyət əlaqələrini meydana çıxarır. Qanunlar müəyyən və qeyri-

mürəkkəb əlaqələr və münasibətləri ifadə edir, qanunauy ğun luqlar 

özünü qanunların təsirinin cəmi kimi göstərir. Epi de  mi ologiyanın 

qanunları  ayrı-ayrı  hadisələr  və  ya  hətta  onların  müxtəlif  c ə-

hətləri arasında (məsələn, orqanizmdə patogen parazitin lokali-

zasiyası ilə yoluxma mexanizmi və ya yoluxma m e xa nizmi ilə 

parazitin  bəzi  bioloji  xüsusiyyətləri  arasında)  yaranan  əlaqə  və 

m ü nasibətləri ifadə edir. 

Ancaq onlar yalnız mühüm münasibətləri ifadə edə bilərlər: 

epidemik prosesin mütləq elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsi və ya 

e p  i demik  prosesin  əsas  hərəkətverici  qüvvələri  –  sosial  şə  ra it-

lər lə coğrafi mühit amilləri arasındakı münasibət. Məsələn, insan 

və  heyvan  orqanizmində  patogen  parazitin  lokalizasiyası  onun 

ayrı-ayrı növlərinin optimal yaşayış mühitinə müqayisəli uyğun-

laşmasının qanunauyğun nəticəsidir. Ancaq lokalizasiyanın yü k-

sək patogenetik və kliniki əhəmiyyətə malik müxtəlifliyinə bax-

---

90

ma yaraq (xüsusilə polipatogen parazitlərdə), patogen m  i k     ro blarda 

onun xarici mühitə ifrazı yolları və həmin növün gələcək varlığını 

təmin edən toxuma, üzv və sistemlərə müvafiq adaptasiya yaran-

mışdır (bağırsaqlar – qarın yatalağı və dizenteriya bakteriyaları, 

vəba vibrionları və enteroviruslar üçün, tənəffüs sistemi – qrip 

virusları, adenoviruslar və difteriya bakteriyaları üçün, qan döv-

ranı  sistemi  –  Provaçek  rikket siyaları,  Obermeyer  spiroxetləri, 

pappataçi  qızdırması  virusu,  malyariya  plazmodiumları  üçün, 

x a rici dəri və selikli qişa örtüyü – mikozların, traxomanın, dəri 

leyşmaniozunun törədicisi üçün).

Epidemioloji  nöqteyi-nəzərdən  bu,  spesifik  lokalizasiyadır. 

O,   patogen  parazitin  yoluxma  mexanizmini  müəyyən  edir  və 

on un  bioloji  xüsusiyyətlərini  formalaşdırır:  xarici  mühitdə  ya -

şa ma formaları (spor əmələgətirmə, məsələn, qara yara, tetanus, 

botulizm və yara anaerob bakteriyaları), xarici mühit amil lə rinə 

davamlılıq, transovarial və transfazal yolla yoluxma və s. Pato-

gen parazitin spesifik lokalizasiyası və yoluxma mexanizmi bir-

birilə qarşılıqlı əlaqədədir. Bu hadisələrin bir-birindən sıx asılı-

lığı epidemik prosesin inkişafına səbəb olur. 

Patogen parazitin insan və heyvan orqanizmində spesifik l o-

ka lizasiyası və törədicilərin müvafiq yoluxma mexanizmi insan-

ların yoluxucu xəstəliklərinin təsnifatının elmi əsasını təşkil edir. 

Bu meyara əsasən onlar aşağıdakı şəkildə təsnif olunur: 1) həzm 

sisteminin yoluxucu xəstəlikləri, 2) tənəffüs yollarının yoluxucu 

xəstəlikləri, 3) qan sisteminin yoluxucu xəs tə lik ləri, 4) xarici ö r-

tük  lərin yoluxucu xəstəlikləri, 5) vertikal ö tü rülən yoluxucu xəs-

tə liklər.

Epidemik prosesin hərəkətverici qüvvələri

Epidemik prosesin əsas hərəkətverici qüvvələrini onun 3 m ü t -

ləq  şərtinin  (infeksiya  mənbəyi,  yoluxma  amilləri,  həssas  orqa-

nizm) qarşılıqlı təsirinin cəmi, sosial şərait və coğrafi mühitin ə l-

verişli amilləri təşkil edir.

Yoluxucu xəstəliklərin cəmiyyətdə yayılması və onların pro fi-

laktikası və ləğv edilməsində sosial şəraitlər mühüm rol oynayır. 

Onların içərisində aşağıdakı sosial şərait elementləri əsas yer tu -

tur:

---

91

- əhalinin iqtisadi fəaliyyətinin xarakteristikası (sənaye, kənd 

tə  sərrüfatı, ticarət, xüsusi peşələr) və iqtisadiyyatın coğrafiyası;

-  əhalinin  maddi  təminatının  dərəcəsi  və  ümumi  sanitariya 

m ə   dəniyyətinin səviyyəsi; 

- iş prosesləri zamanı və məişətdə insanların ünsiyyət formaları;

- əhalinin sıxlığı və yerləşmə xüsusiyyətləri (yaşayış mən  tə-

qə lərinin tipləri, mənzillərin xarakteri); 

-  yaşayış  məntəqələrinin  abadlıq  səviyyəsi  (su  təchizatının 

tip   ləri, su təmizləyici sistem və s.);

- əhalinin məişət xüsusiyyətləri, tarixən formalaşmış adət və 

ə n ə nələri; 

- nəqliyyat yolları şəbəkəsi, nəqliyyatın üstünlük təşkil edən 

növ ləri, nəqliyyat əlaqələrinin xarakteristikası; 

- əhalinin demoqrafik göstəriciləri (doğum, ölüm); 

- miqrasiya proseslərinin səciyyəsi; 

- səhiyyənin vəziyyəti, tibb elminin, eləcə də epidemiologiya 

və onunla əlaqəli sahələrin (gigiyena, mikrobiologiya, virusolo-

giya, yoluxucu xəstəliklərin klinikası və s.) inkişaf səviyyəsi.

Sosial şəraitlər epidemik prosesin bütün elementlərinə, xü  su-

silə infeksiya mənbəyi və yoluxma mexanizminə təsir edir. İnsa-

nın  yoluxucu  xəstəliklərinin  təkamülündə  sosial  amillərin  əhə-

miy yəti aydın görünür. coğrafi mühit amilləri ilə yanaşı, sosial 

yaşayış  şəraiti  də  epidemik  prosesin  əsas  hərəkətverici  qü v-

vəsidir, onun təsiri altında törədicinin bioloji xassələri, yoluxma 

mexanizmi, infeksiya mənbəyinin – ev və vəhşi heyvanların bio-

loji  xüsusiy yətləri,  eləcə  də  insanların  həyat  tərzi  d ə yişilir.  Bir 

sözlə, yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyası də  yi şir. Epidemik 

prosesin  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  dəyişməsi  c ə miyyətin  tarixi 

inkişaf mərhələrinə uyğun baş verir. Sosial şəraitlərin epidemik 

prosesin  əsas  hərəkətverici  qüvvələri  kimi  qəbul  edilməsi  elmi 

mahiy yətindən başqa, yoluxucu xəstəliklərə qarşı effektiv m ü ba-

rizə  tədbirlərinin  işlənib  hazırlan masında  təcrübi  təbabət  üçün 

geniş perspektivlər açır.

V.D.Belyakov  epidemik  prosesi  bir-birilə  sıx  qarşılıqlı  əla-

qə si olan 3 bölmədən (yarımsistem) ibarət sistem kimi nəzərdən 

ke çirir.

Birincibölmə (yarımsistem) – epidemik prosesin amil lərinin 

(bio loji, sosial, təbii), onun inkişafının səbəb və şəraitləri.

---