Azad İsa oğlu Qurbanov, Elçin Musa oğlu Məmmədov, Aygün Seyfəddin qızı Hüseynova

 
366
⎟⎟
⎟
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎜
⎜
⎜
⎝
⎛
−
−
−
=
6
5
4
2
3
34
3
32
90
45
23
8
12
98
45
0
9
45
23
1
A
 
 
type 
     vek1:array [1..5] of  integer; 
     vek2:array [1..4] of  vek1; 
var 
     a:vek2; 
və ya 
var 
   a: array [1..4,1..5] of integer;  
Massivin elementlərinə müraciət onun indeksi vasitəsilə yerinə yetirilir. 
Bunun üçün massivin adını  və kvadrat mötərizənin içərisində indeksi göstərmək 
lazımdır. Məsələn, B[2] yazılışı massivin ikinci, B [10] yazılışı massivin onuncu 
elementinə, A[2,3] yazılışı A matrisinin ikinci sətrilə üçüncü sütunun kəsişməsində 
yerləşən elementə
1
  müraciəti təmin edir.  
Birölçülü massivin elementləri yaddaşda ardıcıl olaraq yerləşirlər. İkiölçülü 
massivin elementləri isə yaddaşda sağ indeksin artmasına uyğun olaraq ardıcıl 
yerləşirlər. Məsələn, təyin olunan A massivinin elementlərinin operativ yaddaşda  
yerləşmə sxemi aşağıdakı formada olacaq: 
A[1,1], A[1,2], A[1,3], A[1,4], A[1,5], A[2,1], A[2,2], 
A[2,3], A[2,4], A[2,5], A[3,1], A[3,2], A[3,3], A[3,4], 
A[3,5], A[4,1], A[4,2], A[4,3], A[4,4], A[4,5] 
 
Qeyd edək ki, massivlərin elementlərinin sayı indeksin təyin olunduğu 
intervalı aşmamalıdır. Əks halda, proqram yerinə yetirilərkən səhv aşkar olunacaq.  
Massiv elan olunduqdan sonra massivin elementləri təyin edilməlidir, yəni,  
massivin hər bir elementinə onun baza tipinə uyğun bir qiymət və ya ifadə 
mənimsədilməlidir. Bu dövr operatorlarının və 
Read,Readln 
daxiletmə 
operatorundan istifadə etməklə yerinə yetirilir. Massivin elementlərinin ekrana və 
ya kağıza çıxışı isə dövr operatorundan istifadə etməklə 
Write, Writeln
 
prosedurları ilə yerinə yetirilir. Məsələn, A və B massivlərinin elementləri 
aşağıdakı operatorlar vasitəsilə daxil edilə və  ekranda əks oluna bilər. 
var 
   A: array [1..2,1..2] of integer; 
   B: array [1..3] of integer; 
   i,j:integer; 
    Begin 
        for i:=1 to 3 do Readln (B[i]); 
        for i:=1 to 2 do 
                                                 
1
 Baxılan misalda  45  

---

 
367
        for j:=1 to 2 do 
        Readln (A [i, j]); 
For i:=1 to 3 do writeln (B [i]); 
For i:=1 to 2 do 
begin 
For j:=1 to 2 do 
Write (A[i, j]:4); 
Writeln; 
End; 
End. 
Elementləri müəyyən qayda ilə  təyin olunan və bir sıra xüsusi tip 
massivlərin elementləri mənimsətmə operatoru vasitəsilə  də daxil oluna bilər. 
Məsələn, vahid matrisin elementləri aşağıdakı operatorlar vasitəsilə  təyin oluna 
bilər. 
var 
   A: array [1..4,1..4] of integer; 
   i,j:integer; 
    Begin 
        for i:=1 to 4 do   
    begin 
                Writeln; 
                for j:=1 to 4 do 
        begin 
     if i=j then  A [i, j]:=1 
     else 
         A [i, j]:=0; 
         Write (A[i, j],' '); 
    end; 
          end; 
End. 
Qeyd edək ki,
  Readln, Read,  Write, Writeln
  prosedurları ilə 
massivin tək bir elementini və ya bir neçə elementini də həm daxil etmək, həm də 
çıxışa vermək olar. Məsələn,  
Read
 
(B [2]); writeln
 
(A[2,3], A[4,5]); 
 
 
2.12.1. Massivlər üzərində əməllər
 
Massivlər üzərində aşağıdakı əməliyyatlar aparmaq olar: 
•
 
Massivləri müqayisə etmək. Bu halda müqayisə edilən  massivlər 
eynistrukturlu olmalıdır, yəni indekslərin tipi, elementlərin sayı  və tipi eyni 
olmalıdır. Müqayisə  əməliyyatı massivlərin ekvivalentliyini və ya fərqli olmasını 
təyin edir. Massivin ekvivalentliyi “= “ operatoru vasitəsilə  təyin edilir. Məsələn, 
A=B. 
A massivinin hər bir elementinin qiyməti B massivinin uyğun elementinin 
qiymətinə  bərabər olduqda, əməliyyatın nəticəsi true qiyməti alır. Massivin 

---

 
368
fərqliliyi isə “<>” operatoru vasitəsilə  təyin edilir. Məsələn, A<>B massivinin heç 
olmasa bir elementinin qiyməti müqayisə olunan digər massivinin uyğun 
elementinin qiymətindən fərqli olduqda  əməliyyatın nəticəsi true qiyməti alır.  
•
 
Massivə digər massivi mənimsətmək. Bu əməliyyat mənimsətmə operatoru 
“:=” vasitəsilə yerinə yetirilir. Məsələn, A:=B. Bu halda B massivinin bütün 
elementinin qiymətləri A massivinin uyğun elementlərinə mənimsədilir. B massivi 
dəyişməz qalır. 
•
 
Ədədi massivlər üzərində hesabi əməliyyatlar. Massivləri toplamaq, 
qüvvətə yüksəltmək, onların hasilini tapmaq, transponirə etmək olar. Məsələn, 
matrisin transponirə edilməsi proqramına baxaq 
Program P_34; 
Const n=3; 
Var 
   i, j,  Lb, Rb: Integer; 
   a, b : Array[1..n, 1..n] Of Integer; 
 Begin 
      WriteLn( 'A-matrisi'); 
 For i:=1 to n do Begin 
 For j:=1 to n do Begin 
      read (a[i, j]) ; 
      b[j, i]:= a[i, j]; 
      Write(a[i, j]:5) 
      End; 
  WriteLn; 
  End; 
      Writeln; 
             WriteLn( 'B-matrisi'); 
  For i:=1 to n do 
    Begin 
      For j:=1 to n do Write(b[i, j]:5); WriteLn 
    End; 
  End.
 
Massivlərin nizamlanması. Massivlərin nizamlanması riyaziyyatda ən çox 
istifadə olunan əməliyyatlardan biridir. Bir neçə nizamlama üsulu işlənmişdir. 
Aşağıdakı misallarda elementləri təsadüfi ədədlər olan seçmə və yerdəyişmə üsulu 
ilə matrislərin nizamlama proqramları verilmişdir: 
Misal
 1. 
    
Program P_48; 
        Var 
        a, b: Array[1..100] Of Integer; 
        c, d, i, j, k, n, Min: Integer; 
    Begin 
        ReadLn(n); 
    ReadLn(c, d); 
    WriteLn('Verilen massiv '); 
    For i:= 1 To n Do 
         Begin 

---