Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ kollokvium suallarinin cavablari
İsmin hal kateqoriyası haqqında yazın
Yüklə 220,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İsmin hal kateqoriyası haqqında yazın.
- Yönlük
- Əsasən kim(ata), nə (qəzet), bəzən də hara (Təbriz) sualını tələb edir.
- Yiyəlik hal
- Yönlük hal
- Almasın, heyvasın, narın
- Rəssam divardan
- Sual 19- cavab Tək və cəm isimlər nəyə deyilir İsimlər kəmiyyət baxımından tək və ya cəm olur.
- Cəmlənmək daha çox ümumi isimlərə aiddir
- Balaşları
16
İsimlər başqa sözlərlə əlaqəyə girərkən bəzi qrammatik şəkilçilər qəbul edərək formaca dəyişə bilir. İsimlərin belə dəyişilməsi hallanma adlanır. Dilimizdə ismin altı halı var:
Vətən
Kim? nə? hara? Yiyəlik Vətənin
kimin? nəyin?haranın? nnnnnnnnnnnnnnnnnnnə
Vətənə
aaaaa
kimə? nəyə? haraya? Təsirlik Vətəni
kimi? nəyi? haranı? Yerlik Vətəndə
kimdə? nədə? harada? Çıxışlıq Vətəndən
kimdən? nədən? haradan? Adlıq hal Əsasən kim?(ata), nə? (qəzet), bəzən də hara? (Təbriz) sualını tələb edir. Lüğətlərdə isimlər adlıq halda verilir. Adlıq halın xüsusi şəkilçisi yoxdur. Adlıq halda olan isimlər cümlədə daha çox dörd mövqedə işlənir: 1 .Mübtəda: Vətən hamımızın baş tacıdır. 2.Xəbər: Hamımızın baş tacı vətəndir. 3.Təyin: Daş bina möhkəm olar. 4.Xitab:Vətən, səndən ötrü can verməyə hazırıq. Adlıq halda olan isim cəm, mənsubiyyət və şəxs şəkilçiləri qəbul edə bilər.Bu şəkilçilər ayrı-ayrılıqda və eyni zamanda ismin başlanğıc formasına qoşula bilər: kitab-kitablar- kitablarım-kitablarımdır. Yiyəlik hal Yiyəlik halda olan isimlər özündən sonra gələn sözlərlə əlaqəyə girərək əşyalar, şəxslər arasında aidlik,mənsubluq mənası yaradır. Xüsusi şəkilçisi: -ın
Yiyəlik halda olan isimdən sonra, adətən, mənsubiyyət şəkilçili söz gəlir və söz birləşməsi yaranır. Bu cür söz birləşməsinin birinci tərəfi yiyəlik (sahiblik), ikinci tərəfi isə mənsubluq (aidlik) bildirir. Yönlük hal Yönlük halda olan isimlər cümlədə əsasən tamamlıq və yer zərfliyi olur.
Sonu açıq saitlə bitən isimlər yönlük halda fərqli tələffüz edilir: komaya [komuya], xalaya [xalıya] və s. Təsirlik hal Təsirlik hal hərəkətin hansı əşya üzərində icra olunduğunu bildirir. Yiyəlik hal kimi, təsirlik hal da iki cür olur: l.Müəyyən təsirlik hal; 2.Qeyri-müəyyən təsirlik hal.
17
4 , -nı
4 (Nitqdə bəzən müəyyən təsirlik hal yalnız - n bitişdirici samiti ilə düzəlir: Almasın, heyvasın, narın yemədim.) şəkilçilərini qəbul edir. Kimi? nəyi? haranı? suallarma cavab olur: Əlini (kimi?) bura çağır. Kitabı (nəyi?) mənə ver. Şəhəri (haranı?) bulud aldı. Qeyri-müəyyən təsirlik hal isə şəkilçi qəbul etmir və nə? sualına cavab olur. Cümlədə daha çox hərəkət bildirən sözlə yanaşı gəlir. Məs.: Rəssam divardan şəkil (nə?) asdı. Bu cümlədəki qeyri -müəyyən təsirlik hallı ismi asanlıqla müəyyən təsirlik hala çevirmək olar: Rəssam divardan şəkli (nəyi?) asdı. Müəyyən və qeyri-müəyyən təsirlik halın əsas oxşar cəhətlərindən biri odur ki, hər ikisi təsirli fellərlə əlaqəli olur. İstisna hallarda müəyyənlik bildirən təsirlik hal təsirsiz fellərlə də əlaqəyə girir: Yayı dincəlmədim. Yerlik hal Yerlik hal hərəkətin icra olunduğu yeri bildirir və kimdə?, nədə?, harada? suallarına cavab olur.Yerlik halda olan isimlər -da 2 şəkilçisini qəbul edir. Cümlədə kimdə? nədə? suallarına cavab verdiyi zaman tamamlıq, harada sualına cavab verdiyi zaman isə yer zərfliyi və kimdədir, nədədir? suallarına cavab verdiyi zaman xəbər olur. Məs.: Kitabda (nədə?) maraqlı mövzular var. Adamlar parkda (harada?) dincəlir. Qoşunlar sərhəddədir (hardadır?). Çıxışlıq hal İsmin çıxışlıq halı hərəkətin başlanğıc yerini və çıxışlıq nöqtəsini bildirir və kimdən? nədən? haradan? suallarına cavab verir. Çıxışlıq halda isimlər -dan 2 şəkilçisini qəbul edir. Cümlədə tamamlıq, zərflik və bəzən də xəbər kimi iştirak edə bilir. Məs.: Ağacdan (nədən?) budaq qırdım. Qədir kənddən (haradan?) uzaqlaşdı. Məktub kənddəndir (hardandır?). İsmin çıxışlıq halı yönlük halda ifadə olunan fıkrin əksini bildirir.Yönlük hal hərəkətin son, çıxışlıq hal isə başlanğıc nöqtəsini bildirir.
artıq olsa, o zaman -lar 2 şəkilçisi qəbul edir. İsimlərin tək və ya cəm olması; şəhər-şəhərlər, odun-odunlar, maşın-maşınlar və s. Cəmlənmək daha çox ümumi isimlərə aiddir. İsimdən əvvəl müəyyən miqdar sayı gələrsə, isim cəm şəkilçisi qəbul etmir: beş kitab, altı durna və s. Beş kitablar olmaz. İstisna hallarda bədii xüsusiyyət daşıyaraq xüsusi isimlər də cəm şəkilçisi qəbul edir: Öldü Balaşları öldürən əsgər, Öldü Gülüşləri güldürən əsgər. (M.Müşfıq) Xüsusi
Sözün son samitindən asılı olaraq, cəm şəkilçisinin ilk samiti fərqli tələffüz oluna bilər. Bu daha çox sonu t, n, z, və r samitləri ilə bitən sözlərdə özünü göstərir: canlar [cannar], qızlar [qızdar], şairlər [şairrər]. 2. -lar 2 şəkilçisi bəzən mənsubluq və ya xəbərlik anlayışı da bildirir: onların anaları, bunlar uşaqdırlar və s. Yüklə 220,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|