Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
Dionisin in bu mə lu matı art ıq II əsrdə Ģimallı-cənublu Azərbaycan ərazisində Qafqaz, Ġran və türk (unnlar-hunlar) etnik ko mponentlərin in mövcudluğuna dəlalət edir. Erməni tarixçisi Movses Xorenatsinin yazdığına görə, hökmdar ValarĢın (Volo ke zin) (197-215/6) dövründə "xəzir (xəzər) və basil (barsil) kütlələri birləĢərək öz hökmdarları Vnasep Surxapın baĢçılığ ı ilə Kür çayın ı keçd ilər və onun bu biri sahilinə səpələndilər". Ço xsaylı ordu ilə köçərilərin qarĢısını kəsən ValarĢ Çorayadək onları qaytara bilsə də, özü "qüdrətli o xatanların əlində" həlak olur. Ondan sonra hakimiyyət baĢına keçən Xosrovun (217-236) dövründə mənbələrin (Aqafangel və b.) hunlar adlandırdığı həmin türk tayfaları yenidən Cənubi Qafqaz ərazisində görünürlər. Bu dəfə onlar Sasanilər sülaləsinin ilk hökmdarı ĢahənĢah I ƏrdəĢirə (224-241) qarĢı arĢakilərdən olan Xosrovun təĢkil etdiyi koalisiyanın tərkibində mu zdlu döyüĢçülər kimi çıxıĢ ed irdilər. Bundan sonrakı 80 ildə mənbələr ġimali Qafqaz ərazisində yaĢayan köçəri tayfaların bu dağ silsiləsinin cənub ətəklərinə hücumu faktın ı qeydə almayıb lar. Tədqiqatçılar bunu, bir tərəfdən köçəri tayfaların ġərq i Qafqazyan ı ərazidə yerdəyiĢmələri və hunların o dövrdən "hunların torpağı" adlandırılan ġimali Dağıstan ərazisində möhkəmlən mələri ilə (bu ərazi Bizans mənbələrində o dövrdə görünür daha ön mövqe tutan barsillərin - xəzərlərin adı ilə Barsiliya kimi məĢhur idi), digər tərəfdən, məhz bu illərdə (III əsrin II yarısında), gürcü mənbələrindəki məlu mata görə, alanların Cənubi Qafqazın qərb zonasına, o cümlədən Ġberiyaya hücumlarının fəallaĢ ması ilə bağlay ırlar. IV əsrin ilk dekadasında, mənbənin "Ģimal hökmdarı Tedrexon" adlandırdığı baĢçının rəhbərliyi ilə Dərbənd keçid ini aĢan barsillər yenidən Albaniya ərazisinə hücum etdilər, lakin Qarqar dü zündə basıldılar. Görünür, məhz bu məğlubiyyət hunların öz cənub qonĢuları maskutlardan (Cənubi Dağıstan və Azərbaycanın həmhüdud bölgəsində məskun idilər) siyasi asılılığın ı təmin edir. Tarixçi Favstos Buzand IV əsrin 30-cu illərində maskut hökmdarı Sanesanın (Movses Xorenatsi onu Sanatruk adlandırır) "öz baĢçılığı altında hunlardan, paxlardan, tavasparlardan, xeçmataklardan, ijmaxlardan, qatlar və qluarlardan, quqarlardan, çilblə rdən (cilv lərdən), ba lasiçlə r və yeqersvanlardan ibarət böyük qoĢun" toplayaraq Ermənistana yürüĢ etdiyi haqqınd a məlu mat verir. Yerli mənbələ rdə hun və alan tayfaların ın həmin əsrin 60-c ı illərində Cənubi Qa fqaz hadisələrində iĢtirakı haqqında da məlu mat vardır. Lakin elə bu mənbələr Cənubi Qafqaz ərazisində bu vaxtadək baĢ verən bütün hərbi əməliyyatlarda fəal iĢtirak edən Ģimal tayfalarının sonrakı mühü m hadisələrdə, xüsusilə birləĢmiĢ ermən i- Ro ma qoĢunu ilə iranlılar arasındakı Dzirav döyüĢündə (371-ci il) iĢtirak etmədiklərini təsdiq edir. Tədqiqatçılar bunu ġimali Qafqazda, məh z, bu dövrdə baĢ verən və nəticə etibarilə bütün Avropa dünyasını sarsıdan tarixi hadisələrlə bağlayırlar. Belə ki, IV əsrin 60-cı illərin in lap sonlarında hunların Asiyadan 24
Avropaya ikinci və əsas hərəkatı baĢlanır; Volqanı adlayan yeni hun tayfaları ġimali Qafqaz düzlərinə yayılırlar. On ların Azov dənizi ilə Xə zər dənizi arasında köç edən alanlarla toqquĢmaları sonuncuların nəhayət ram edilmələri ilə baĢa çatır. 377-378-c i illə rdə hunlar a rtıq Pannoniyada (indiki Macarıstanda) möhkə mlənə bildilər. Əsas hun tayfaların ın 371-ci ildə ġimali Qafqaz düzlərindən qərbə - Qara dənizə, sonra isə Dunay sahillərinə getmələri heç də o demək deyildi ki, onlar Qafqa za, o cü mlədən Azərbaycan ərazisinə daha hücum et mədilər. Mənbələrdə 395-c i ildə Dunay sahillərindən Cənubi Qafqa za və Ön Asiyaya doğru yönəldilən dağıdıcı hun yürüĢləri haqqında çoxsaylı məlu mat vardır. Bizans yazıçı-dip lo matı, hun hökmdarı Attilanın Dunaydakı iqamətgahında olmuĢ Panili Priskin (V əsr) məlu matına görə, Basix və Ku rsix adlı iki sərkərdənin baĢçılıq etdikləri hun qoĢunları "hansısa bir gölü" (Azov dənizin i) keçərək, " 15 günlü k yoldan sonra bir dağı (Qafqazı - N. V.) aĢdılar və Midiya ərazisinə yetiĢdilər". Hadisələrin canlı Ģahidi olmuĢ latın yazıçısı Yevseviy Ġyeronim gördüyü dəhĢətləri belə təsvir edirdi: "...bütün ġərq, Qafqazın vəhĢi tayfalarının qabağını kəsən Ġskəndər bəndini aĢan, ...Meotidanın ucqarlarından qopub gələn hun dəstələrinin cəld atlarda oraya -buraya çaparaq, hər yeri qırğ ın və dəhĢətə düçar etmələri haqqındakı qəfil xəbərdən lərzəyə gəld i". Sasanilərin və b izanslıların tabeliyində olan b ir ço x yerləri, o cümlədən Suriya, Kappadokiya, Fin ikiya, Fə ləstin, Misir və s. Ölkələri çalıb-çap ıb geri qayıdan hunlar, bu dəfə yollarını Xə zə r sahili boyunca, AbĢerondan saldılar, "sualtı qayanın dibindən qalxan alovun" yanın dan keçərək, Dərbənd keçidi vasitəsilə ö z yerlərinə döndülər. Hunların ġimali Qafqazda qalan hissəsi V əsrin əvvəllərində onoqur (onoğıız - ?) tayfasının baĢçılığ ı ilə hun-bulqar tayfa birliyin i yaratdı. Ermən i tarixçisi Yeq iĢenin (YeliĢe, V əsr) əsərində bu tayfa haylandur adı ilə qeydə alınıb. Onun məlu matma görə "honların ölkəsi", "haylandurların ölkəsi" "honların qapısı"ndan - Çora (Dərbənd) qalasından Ģimala doğru ərazini tuturdu. Yerli mənbələrin təhlilindən belə nəticə çıxarmaq olur ki, onoqurların (haylandurların) V əsrin əvvəllərindən yenidən baĢlamıĢ yürüĢləri ilə Ģimal tayfaların ın Azərbaycan ərazisinə əsas məqsədləri talan və qənimət olan hücumları davam etdirilir. Azərbaycan ərazisinə bu dövrdə hücum edən tayfalar arasında onoqurlarla yanaĢı, Ģübhəsiz, mənbələrin bəzən ü mu mi "hun" adı ilə birləĢdird iyi oğur (oğuz),
Moisey Kalankatlı "II Yəzdigərd in [438-454] hakimiyyətindən iyirmi il əvvəl", yəni V əsrin 20-ci illərində Albaniyanın Sünik vilayətinə "böyük ordu ilə" gələrək, burada yurd salmıĢ, sözsüz ki, oğuz (oğur) türklərinin "adlı-sanlı nəslindən olan Qor və Qazan adlı iki qardaĢ" haqqında məlu mat verir. V əsr ermən i tarixçisi Parblı Lazar indiki Naxçıvan, Cənubi Azərbaycan və onlara yaxın ərazilərdə Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|