Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

27 

 

mövqelərini qoruya bilmədilər. 

ġimali  Qafqaz  sabirlərin  Albaniyaya  köçməyən  qalıqları  isə  Dağıstan 

ərazisində  yaĢayan  köçəri və  yarımköçəri  tayfalarla  qarıĢaraq,  barsillər  və  baĢqa  etnik 

qruplarla birlikdə paytaxtı Varaçan (Bələncər) olan "Hunlar məmləkəti"ni yaratdılar. 

VI  əsrin  II  yarısından baĢlayaraq sabir,  bulqar, barsil  və b.  türkdilli  Qafqaz 

tayfaları  ilə  birlikdə  Monqolustandan  Qara  dənizədək  böyük  bir  ərazini  əhatə  edən 

Türk  xaqanlığın ın  tərkibinə  daxil  olmuĢ xəzərlər həmin tayfalar arasında aparıcı rol 

oynamağa baĢladı. VII əsrin 20-ci illərində Bizans imperatoru Ġraklinin (610-641) Ġrana 

yürüĢü  zamanı  xəzərlər  Bizansın  tərəfində  Cənubi  Qafqaza soxulmuĢ  türk  qoĢunları 

arasında əsas  qüvvəni  təĢkil  etdilər.  Dərbəndi,  Tiflisi,  o cümlədən bütün Albaniyanı 

iĢğal  edən  xəzərlər  Türk  xaqanlığında  ara  müharibələri baĢlananadək  (630-cu  ildə) bu 

yerləri əllərində saxladılar.  Elə buna görə də bir müddət sonra buralara gəlmiĢ ərəblər 

çox  vaxt  bu  ölkələri  Azərbaycanla  birlikdə  "Xəzərlər  (yəni  türklər)  ölkəsi" 

adlandırırdılar. 

Bütün deyilənlər  VII  əsrə  yaxın  Azərbaycan  əhalisinin tərkibində,  əvvəllər 

olduğu  kimi,  türkdilli,  irandilli  və  qafqazdilli  komponentlərin  olduğunu  təsdiq  edir; 

lakin  VI  yüzilin  sonlarından  baĢlayaraq bu tərkibdəki  türk  komponenti  bir  qədər  də 

üstünləĢir, türkdilli  əhalinin yayılma  arealı  daha da  geniĢlənir.  Tədricən  bu dil  bütün 

azərbaycanlıların daxili ünsiyyət dilinə çevrilir. 

Ço xsaylı tarixi və eləcə də linqvistik faktlar (V-VII əsrlərə aid yerli  Qafqaz 

mənbələrində türkizmlər, Azərbaycanın türkdilli toponimikası və s.) sübut edir ki, VII 

əsrin sonlarında qafqazdilli,  irandilli,  türkd illi  olmalarından  asılı  o lmayaraq  bütün 

azərbaycanlılar  arasında  funksional  birincilik  artıq türk  dillərinə  məxsus  idi.  Məhz  bu 

dövrdən,  mövcud  tayfa,  eləcə  də  dialekt  və  ləhcə  fərqləri  zəminində  ümumxalq 

Azərbaycan-türk  dili  formalaĢmağa  baĢladı;  məhz  bu  dövrdə  az  sonra  yeni  tarixi 

birliyin - Azərbaycan xalqın ın təĢəkkülünə gətirib ç ıxaran etnik,  ictimai -iqtisadi və 

mədəni dəyiĢikliklər üçün ilkin Ģərtlər hazırlandı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

28 

 

II FƏSĠL 

III-VII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANIN  

ġĠMALINDA - ALBANĠYADA ĠCTĠMAĠ 

QURULUġ VƏ SĠNFĠ MÜBARĠZƏ 

§ 1. FEODAL ĠSTEHSAL ÜSULUNUN 

MEYDANA ÇIXMASI VƏ TƏġƏKKÜLÜ 

Cənubi Qafqazda feodal münasibətlərinin çox erkən yarandığı ölkələrdən  biri 

də  Albaniyadır.  Əlbəttə,  feodal  istehsal  üsulunun  baĢlanğıc  addımlarını  izləmək  ço x 

çətindir,  belə  ki,  bu  problem  əvvəlki  dövrün  ictimai  strukturunun  daha  mübahisəli 

məsələləri ilə sıx bağlıd ır. 

Albaniya təbii Ģəraitinin rəngarəngliyi, ayrı-ayrı bölgələrinin özünəməxsusluğu ilə 

fərqlənirdi;  bu  isə  təbii  ki,  ölkənin  ayrı-ayrı  hissələrinin  ictimai  inkiĢafının  qeyri-

bərabərliyində özünü göstərirdi. Ġctimai inkiĢafın daha mütərəqqi formalarının meydana 

çıxması  üçün  ilkin  Ģərtləri  olan  vilayətlərlə  yanaĢı,  burada  elə  bölgələr  də  vardı  ki, 

onlarda təbii Ģərait maldarlığın geridə qalmıĢ formalarının üstünlüyü üçün geniĢ meydan 

açırdı. Buna görə də ölkənin ictimai quruluĢu aparıcı olan, iqtisadi cəhətdən daha inkiĢaf 

etmiĢ  vilayətlərində  erkən  feodal  münasibətlərinin  inkiĢafını  və  özünəməxsus 

xüsusiyyətlərini izləmək mü mkündür. 

Mənbələrin tədqiqi belə nəticəyə gətirib çıxarır  ki, burada  mövcud olan ukladlar 

içərisində üstün və hökmran  olmaq  meylinə  malik  olanı  feodal ukladı  idi.  Albaniyada 

quldarlıq ukladı, Ģübhəsiz ki,  mövcud idi, lakin o, formasiyaya çevrilə bilmədi. BaĢlıca 

siniflər  -  feodal  cəmiyyətinin  azatlar  və  Ģinakanlar  təbəqələri  əsasən  formalaĢdı. 

ġinakanlar  maddi nemətlərin əsas istehsalçıları olan  azad icmaçı kəndlilər idi. Feodal 

asılı  kəndlilərin  formalaĢması,  baĢlıca  olaraq,  kənd  icmasının  təkamülü,  onun 

üzvlərinin  tədrici  əsarəti,  onların  quldarlıq  ukladının  məlu m  rolu  Ģəraitində  əvvəl 

mövcud olan baĢqa müxtəlif qeyri-azad adamlarla yaxınlaĢması yolları ilə baĢ verird i. 

Əvvəlki  bir  çox  əsrlər  ərzində  icmalar  tədricən dövlətin  (dövlət vergiləri  və 

rüsumları,  bir  sıra  mükəlləfiyyətlər  yolu  ilə)  və  dövlət  vasitəsi  ilə  əyanların 

hakimiyyəti  altına  düĢürdü.  Alban  hökmdarları  və  Ġran  Ģahlarının  kəndləri  və 

vilayətləri  öz  vassalları  olan  azatlara və nahararlara geniĢ surətdə paylama siyasətləri 

buna  əlveriĢli  Ģərait  yaradırdı.  Bu  proses  IV-VII  əsrlər  ərzində  davam  etmiĢdi. 

Moisey  Kalankatlı  bir  ço x  kənd  və  vilayətlərin  hakim  sinfin  nümayəndələrinə 

---

29 

 

bağıĢlanması  haqqında  məlumat  verir.  Feodalizmin  erkən  mərhələsində  kəndlilərin 

istismar edilməsinin əsas forması dövlətin xeyrinə yığılan vergi və mükəlləfiyyətlər, 

feodal  münasibətlərinin  möhkəmlənməsi  dövründə  isə  feodalların  xeyrinə  yığılan 

çoxsaylı  natural  vergilər,  eləcə  də  yardarlıq  idi.  Natural  verginin  iqtisadi 

məqsədəuyğunluğu  təbii-iqtisadi  mühitdən asılı  olan  əkinçilik  istehsalının  Ģəraiti  ilə 

müəyyənləĢirdi. 

Feodaldan  asılı  kəndli  təbəqəsinin  -  sinfinin  formalaĢması  feodal  sinfinin, 

azatlar  təbəqəsinin  əmələ  gəlmə  prosesi  ilə  sıx  bağlı  idi.  Feodallar  sinfinin  ilkin 

kökləri  də  əvvəlki  cəmiyyətin  içərisində  idi.  Ġlk  növbədə,  əvvəlki  azad  icmaçılar 

arasından əyanların yeni qrupunun çıxması və onun köhnə əyanların bir hissəsi ilə bir-

ləĢərək vahid feodal sinfinə çevrilməsi prosesi gedirdi. 

Bununla  yanaĢı,  vilayətlərin  hökmdar  tərəfindən  təyin  edilmiĢ  hakimləri  - 

nahararlar  tədricən öz  vəzifələrini  irsi  vəzifəyə  çevirdilər,  onu  atadan  oğula vermək 

hüququ  əldə  etdilər.  Nəticədə  onlar  vilayətin  inzibati  b aĢçısından  həmin  yerin 

torpaqlarına sahiblik hüququnu əldə etmiĢ feodala çevrildilər. 

IV-V əsrlərdə dövlət torpaq fondu tədricən azalır. Onun xeyli  hissəsi feodal 

xanədanlarına  -  patronimiyalara  məxsus  olur.  Feodalizmin  dərinləĢməsi  prosesində 

hakim  təbəqə  - sinif  olan  azatlar  bir  neçə  kateqoriyaya bölünürdü;  bunların  ən  alisi 

vilayət  və  nahiyə  sahibləri  idilər.  Alban  cəmiyyətindəki  sosial  təbəqələrin  sonrakı 

qütbləĢməsi  IV-VII  əsrlərdə  Albaniyada  bir  ço x  feodal  siyasi-inzibati  vahidlərin  - 

nahararlıqların yaranmasına gətirib çıxardı. 

Feodal  münasibətləri  möhkəmləndikcə  nahararlıqlardakı  bütün  hakimiyyət 

patronimiyaların  -  feodal  xanədanları  baĢçılarının  əllərində  cəmlənirdi.  VI  əsrdən 

etibarən nahararlığın  baĢçılarını  ifadə edən  terminlər  içərisində  iĢxan  (içxan)  termini 

üstünlük  təĢkil  etməyə  baĢladı.  Bu  baĢçıların  hakimiyyətləri  daha  çox  siyasi-inzibati 

səpki kəsb etdikcə, qəbilə üsuli-idarəsi ilə bağlı olan terminlər (nahapet, azqapet) feodal 

hakiminin  mövqeyini  daha  dolğun  bildirən  iĢxan  termini  ilə  sıxıĢdırılır.  ĠĢxan  titulu 

"hökmran", "sahib", "ağa" mənasını ifadə edir. Erkən feodalizm dövründə dövlət mül-

kiyyəti formasının üstün olması dövlətin mərkəzləĢməsinə, hökmdar hakimiyyətinin həm 

dünyəvi, həm də dini həyat sahələrində imtiyazlarının geniĢlən məsinə doğru aparırd ı.  

Alban  hökmdarı  ölkənin  qanunvericisi  və  ali  hakimi  idi;  dünyəvi  və  dini 

hakimiyyətin  qanunverici  və  məĢvərətçi orqanı, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin baĢ 

komandanı  idi.  Kilsə  məclislərini  də  o  çağırırdı.  Ġyerarxiya  sisteminin  təĢəkkülü, 

süzerenlik və vassallıq münasibətlərinin formalaĢması meyli açıq görünürdü. QonĢu Ġran, 

Ermənistan  və  Gürcüstanda  olduğu  kimi,  Albaniyada  da  "Qaxnamak"da  ("Dərəcələr 

fərmanı"nda)  əks  olunmuĢ  feodal  iyerarxiyası  mövcud  idi.  Hər  bir  feodal-azat 

patronimiyası  dərəcələrin  bu  xüsusi  cədvəlinə  öz  qüdrət  və  mövqeyinə  müvafiq 

ardıcıllıqla  qeyd  edilirdi.  Ġlk  on  patronimiya,  nəsil  böyük,  qalanları  isə  kiçik  nəsillər 

sayılırd ı. 

Hər  bir  patronimiyanın  baĢçısı  hökmdar  süfrəsi  arxasında  da  bu  ardıcıllıqla 

oturdulurdu.  Patronimiyanın  "mənsəb  və  Ģan-Ģöhrəti"  onun  iqtisadi  qüdrəti,  siyasi 

---