Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

25 

 

məskunlaĢ mıĢ  kəngərlərin  yaĢadıqları  yeri  "Kəngərlərin  vilayəti",  oradakı  dağı 

"Kəngərlərin dağı" ad landırırdı. 

Əsasən  Çora  -  Dərbənd  keçidindən  olan  bu  axının  qarĢısını  almaq  üçün 

Sasanilər  burada  güclü  müdafiə  qurğuları  yaratmıĢ,  Albaniyada  nizami  atlı 

dəstələri yerləĢdirmiĢdilər. 

Ġstər  Ġran,  istərsə  də  Bizans,  bəzən  isə  Albaniyanın  özü  də  Qafqaz 

keçid lərini  hun-bulqar  birliy indən  olan  tayfalardan  qorusalar  da,  yeri  gələndə 

onlardan  öz  hərbi  məqsədləri  üçün  istifadə  edirdilər.  450-451-ci  illər  hərəkatı 

dövründə  "alban  hökmdarları  nəslindən  olan  Vahanın"  vasitəçiliy i  ilə  onoqurlarla 

bağlanmıĢ sülh müqaviləsi Ġrana qarĢı mübarizədə onların da iĢtirakın ı təmin etməli 

idi.  Lakin  vədlərinə  xilaf  çıxan  onoqurlar  Sasanilərin  qələbəsi  ilə  nəticələnən 

Avarayr  döyüĢündən  yalnız  bir  il  sonra,  452-ci  ildə,  yenidən  Cənubi  Qafqaz 

ərazisinə  hücum  edib,  təkcə  Ġranın  deyil,  Bizansın  da  torpaqlarını  talan  edərək, 

Mesopotamiyayadək irəlilədilər. 

Onoqur  -  haylandurlar  haqqında Azərbaycanla  bağlı  yeni  mə lu mat  alban 

hökmdarı  Vaçenin  üsyanının  yatırılmasında  onların  bu  dəfə  Sasanilər  tərəfində 

çıxıĢ etmələri ilə əlaqədardır. 

V  əsrin  60-cı  illərində  onoqurlar  Albaniya  əra zisində  ola rkən,  ġimali 

Qafqazdakı  siyasi  vəziyyət  kəskin  surətdə  dəyiĢdi.  Buna  hunların  sabirlər  adı  ilə 

tanman yeni qüdrətli tayfasının Xəzərin Ģimal-qərb sahillərinə gəlməsi səbəb oldu. 

ĠrtıĢyanı torpaqlardan türk-avar tayfalarının sıxıĢdırıb çıxard ıqları sabirlər 

("Sibir"  toponimi  onların  adın ı  özündə  saxlamıĢdır)  öz  növbələrində  Kalmık 

çöllərində  yaĢayan  saraqurları,  daha sonra  isə  Azərbaycandan  qayıtmıĢ  onoqurları 

onların  yurd  yerlərindən  qovub  çıxartdılar.  Bu  hadisə  Volqadan  Dunayadək  geniĢ 

bir ərazidə  məskən salmıĢ  mü xtəlif türk tayfalarının b ir-birinə qənim  kəsilməsinə, 

yeni yerdəyiĢmələrə səbəb oldu. 

V  əsrin  sonlarında  ġərq i  Qafqazyanı  düzlərdə  sabirlə rin  baĢçılıq  etdiyi 

köçəri  tayfalar  ittifaq ı  yarandı.  Məhz,  bu  ittifaq  onoqurların  baĢçılıq  etdiyi  hun-

bulqar tayfalarının  ilk iri birliyin in parçalan masına və nəhayət dağılmasma gətirib 

çıxartdı. 

Qafqazın  Ģimalında  cərəyan  edən  bu  proseslərin  əks -sədası  onun 

cənubunda  baĢ  verən hadisələrin  inkiĢafına  da  təsir  etməyə  bilməzdi.  481-ci  ildə 

Sasanilərə qarĢı çıxıĢ edən albanlar  kö mək üçün yenə də hunlara  müraciət etdi lər. 

Bu  hadisələr  haqqında  daha  geniĢ  məlu mat  verən  Parb lı  Lazar  ü mu mi  "hon" 

termin ini  iĢlətdiy i  üçün,  köməyin  konkret  hansı  hunlardan  göndərildiyin i  açmaq 

mü mkün  deyil.  Lakin  artıq  466-cı  ildə  öz  təĢəkkül  prosesinin  ilk  mərhələsinə 

qədəm  qoymuĢ  yeni  hun-bulqar  hərbi-siyasi  ittifaqı  məhz  sabirlərin  baĢçılığı  ilə 

meydana  çıxmıĢdı.  Onların  elə  bu  dövrdən baĢlayan  cənuba  doğru  ekspansiyaları 

haqqında  yerli  və  baĢqa  mənbələr  ço xlu  məlu mat  verir.  Bu  mənbələrin  təhlili 

göstərir  ki,  öz  hakimiyyətlərini  Cənubi  Qafqaz  ərazisinə  də  yaymaq  istəyən,  VI 

əsrin  əvvəllərində  artıq  qüdrətli  tayfa  ittifaqın ın  baĢında  duran  sabirlər,  görünür, 

---

26 

 

503-cü  il in   sonunda  Sasanilərin  müdafiə  etdiy i  Dərbənd  keç idini  aĢaraq 

Albaniyaya, sonra isə Ġberiyaya hücum etmiĢ, qısa  müddətdə bu zəngin və strateji 

baxımdan  mühüm  ölkələri  ələ  keçirdilər.  504-cü  ilin  yazında  ĢahənĢah  Kavadın 

(488-531)  baĢçılıq  etdiyi  qüvvələrin  müharibəyə  qoĢulmasına  ba xmayaraq,  hərbi 

əməliyyatlar yaln ız 508-ci ildə baĢa çatdırılmıĢ, Sasanilər Qafqazın hər iki keçid inə 

tam  sahib  ola  b ild ilər.  515-ci  ildə  sabirlər  yenidən  Cənubi  Qafqaza  (bu  dəfə 

Sasanilərin  müqavimətlərini  qıra  b ild ikləri  Dəryal  keçidindən)  hücum  etdi, 

Mesopotamiya və Kiç ik Asiyayadək irə liləyə bildilər.  

Sasani imperiyasının Ģimal hüdudları  ilə həmsərhəd olan ərazidə, qüdrətli 

sabir  birliy inin  yaran ması  bütün  bunlarla  yanaĢı,  dövrün  iki  böyük,  lakin  rəq ib 

imperiyaların ı  mu zdlu  qüvvə mənbəyi  ilə də təmin etdi; əvvəlki dövrlərdə o lduğu 

kimi  indi  də  sabirlər  ö z  sələflərin in  yolu  ilə  gedərək  ardı-arası  kəsilməyən  Ġran-

Bizans  müharibələrində,  rəqiblərin  Cənubi  Qafqaz  və  Mesopotamiya  ərazilərində 

apardığı döyüĢlərdə fəal  iĢtirak edirdilər. Mənbələrin  məlu matına görə,  552-ci  ilin 

əvvəlində çoxsaylı sabir dəstələri  Bizansa qarĢı Ġran ordusu sıralarında döyüĢərkən 

hun-bulqar  birliyin in  baĢqa  bir  qrupu,  az  qala  45  illik  fasilədən  sonra,  yenidən 

Albaniya  ərazisinə  qarətkar  yürüĢ  etdi.  Moisey  Kalankatlı  bu  yürüĢün  baĢında 

xəzərlərin durduğunu qeyd edirdi. Tədqiqatçıların  fikrincə, Ġran ın tabeliy ində olan 

Albaniyaya edilən bu hücumu hunların bizanspərəst qrupları (sabirlərdən asılı o lan 

xəzərlər,  barsillər,  eləcə  də  sabirlərin  Ġrana  qarĢı  əks  mövqe  tutan  hissəsi)  təĢkil 

edirdilər.  Eyni  hadisələrin   ərəb  tarixçisi  ət-Təbəri  tərəfindən  təqdim  edilən 

təsvirində yürüĢ iĢtirakçıları arasında  xəzərlərlə yanaĢı bulqar, bələncər (barsil) və 

alan  tayfalarının  da  adları  çəkilir.  Müəllifin  verdiy i  xəbərə  görə,  məğlub  edilmiĢ 

köçərilərdən alın mıĢ 10 min əsir A zərbaycanın Ģimal torpaqlarında yerləĢdirilird i.  

VI  yüzilin  ikinci  yarısında  ġimali  Qafqazın  etnosiyasi  xəritəsi  hunların 

yürüĢündən sonra baĢ vermiĢ ikinci  mühü m dəyiĢikliyə uğradı; Qafqazyanı düzlərdə 

yaĢayan  hun  birliklərinə  son  qoyan  bu  dəyiĢiklik  ġimali  Monqolustanda  Türk 

xaqanlığının  (551-744)  yaranması  ilə  əlaqədar  qərbə  yeni  köçəri  axınının  -  avar 

tayfalarının yönəlməsi nəticəsində baĢ verdi. 

588-ci ildə məhz avarlar sabirlərin baĢçılıq etdiyi hun birliyinə son qoydular 

və az sonra Dunay sahillərində məskən saldılar. Darmadağın edilmiĢ sabirlərin Cənubi 

Qafqaza  keçən  böyük  bir  hissəsi  Xosrov  ƏnuĢirəvan  tərəfindən  Kürün  sol  sahilində, 

indiki  ġəmkirlə  Ağstafadan  Ģimala  tərəf,  tarixi  Kambisena  ərazisində  yerləĢdirildi. 

Sabirlərin  Ġberiya  ilə sərhəddə  məskunlaĢdırılması  Sasani  Ġran dövlətinin  daxili  siyasət 

sahəsində  ardıcıl  atdığı növbəti addım  olmaqla yanaĢı,  imperiyanın narahat Ģimal-qərb 

sərhədlərinin möhkəmləndirilməsi kimi də qiy mətləndirilə bilər. 

Bizans  tarixçisi  Menandr  (VI  əsr)  məhz  bu  dövrdə  Kürün  sol  sahilində 

sabirlərlə  yanaĢı  yaĢayan,  sonralar  isə  sağ  sahilə  köçürülən  alanlar  haqqında  da 

məlumat  verir.  Bu  tarixçin in  yazdığına  görə,  VI  əsrin  70-ci  illərində  Bizansın 

Albaniya  ərazisinə  hücumundan  sonra  rumların  tərəfini  saxlamağa  məcbur  edilmiĢ 

sabirlər və  alanlar  Kürün sağ sahilinə  köçürülmüĢ,  lakin sonradan yenidən  iranpərəst 

---