Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
98
Ģar formasında olan (bir tərəfində möhürün müxtəlif süjetli əksi həkk edilmiĢdir), ortası deĢikli daĢ məmulatıdır. Onlarda böyük ustalıqla maral, öküz, qoyun, keçi, Ģir, bəbir təsvirləri, bitki Ģəkilləri, hətta müxtəlif geyimdə insan fiqurları həkk olunmuĢdur. Ən çox möhür Mingəçevir və ġamaxı (ġərgah) qazıntılarından tapılmıĢdır. Beyləqandan tapılmıĢ dağ bülluru və əqiqdən hazırlan mıĢ möhürlər bərk daĢların incəliklə iĢləndiyinə gözəl misaldır. Dağ büllurundan olan möhürdə kəsmə üsulu ilə dizi üstdə dayanmıĢ keçi təsvir olunmuĢdur. Əqiqdən hazırlanmıĢ möhürdə isə ayaq üstdə duran keçinin qabağında oxa-bənzər ağac həkk edilmiĢdir. Mingəçevir və Qəbələdən üzərində mü xtəlif möhürlərin əksi basılmıĢ gil bulla (sulquc) nümunələri də tapılmıĢdır. Maraqlıdır ki, Azərbaycanın özündə daĢ möhürlərin çıxarları və yarımfabrikatlarına da təsadüf olunur, bu da onların müəyyən hissəsinin yerli istehsal olduğunu sübut edir. Ġlk orta əsr təbəqəsindən tapılan sümük əĢyalar və bəzək Ģeyləri bu dövrdə həmin məmu latdan geniĢ istifadə olunduğunu nümayiĢ etdirir. Beyləqandan sümük dəstək, Mingəçevirdən sümük daraq, ġərgah və QuĢçudan sümükdən bıçaq sapları tapılmıĢdır. Mingəçevirdən tapılmıĢ bir sümük təbəqənin üzərində atlı təsvir olunmuĢdur; yəhər, atlının geyimi və silahı aydın bilinir. Bir daraq sınıq xətlər və iç-içə olan dairələrlə naxıĢlanmıĢdır. Qazıntıların ilk orta əsr təbəqələrində baĢ hissəsi əl, heyvan və quĢ baĢı Ģəklində düzəldilmiĢ sümük sancaqlara, düymə, iy baĢlıqları və toqqa bəzəklərinə də təsadüf olunur. ġamaxı rayonunda Qalacıq yaĢayıĢ yerindən sümükdən toxuculuq alətləri - kirkit və kiçik bıçaqlar tapılmıĢdır. Arxeoloji qazıntılardan ağac məmulatı torpaqda pis qaldığından az tapılır. Nisbətən yaxĢı qalanı ardıc ağacı qalıqlarıdır. Bu ağacdan Beyləqanda tikinti iĢlərində və xüsusilə quyuların ağzını bağlamaqda geniĢ istifadə edilmiĢdir. Qazıntılardan tapılan metal əmək alətləri, ağac alət və əĢyaların metal hissələri hələ ilk orta əsrlərdə Azərbaycanda ağaciĢləmə sənətinin inkiĢaf etdiyini göstərir. Mingəçevirdə katakomba qəbrindən toxucu dəzgahının hissələri tapılmıĢdır. Demək olar, bütün qazıntılarda tikintidə istifadə olunmuĢ ağac qalıqlarına (tir, dirək, pəncərə çərçivəsi, Ģəbəkə və s.) təsadüf olunur. Ço x hallarda çürümüĢ vəziyyətdə tapılan bu qalıqlar tikintidə Azərbaycanın zəngin möhkəm və davamlı ağac növlərindən (palıd, Ģabalıd, fıstıq, qarağac və s.) istifadə olunduğunu nümayiĢ etdirir. Mingəçevir və ġərgahdan ağacdan təsərrüfat və məiĢət qabları tapılmıĢdır. Onların bəziləri zəngin naxıĢlanmıĢdır. Bir əĢyanın üzərində dairə, quĢ və maral rəsmləri verilmiĢdir. Azərbaycanın ilk orta əsr maddi mədəniyyətinin bir qrupunu sikkə qalıqları təĢkil edir. Bu dövrdə Azərbaycanda əsasən Sasani sikkələri dövriyyədə olmuĢdur. Onların qalıqlarına dəfinə Ģəklində və tək-tək qazıntılarda və təsadüfi tapıntılarda rast gəlinmiĢdir. Bu cəhətdən Qəbələ dəfinələri (Dəlləkotu adlı yerdə), Bakı dəfinəsi, Göyçay dəfinəsi və s. xüsusi qeyd edilməlidir. Qəbələ dəfinəsində Sasani pulları ilə birlikdə daha qədim dövrə aid Parfiya və Roma sikkələri də olmuĢdur. Azərbaycan ərazisində, demək olar ki, bütün Sasani padĢahlarının pullarına təsadüf edilmiĢdir. Arxeoloji qazıntıların ilk orta əsr təbəqələrində yazılı abidələr, az da olsa, aĢkara çıxarılmıĢdır. Bunların içərisində Mingəçevirdən tapılmıĢ alban yazıları xüsusi 99
əhəmiyyətə malikdir. Bu yazılar bir ədəd xaçaltı böyük daĢın və bir neçə gil Ģamdanların və qabların üzərində qalmıĢdır. Xaçaltı daĢda 62 hərf, qalan abidələrdə isə 140-dək hərf-iĢarə olduğu müəyyən edilmiĢdir. Mingəçevir yazılarının alban yazısı olduğu Ģübhə oyatmasa da, onların oxunuĢu hələ də baĢa çatdırılmamıĢdır. Alban yazıları V- VIII əsrin əvvəllərinə aiddir. Ġkinci qrup yazılar pəhləvi (orta fars) dilində olan yazı- lardır. Bu yazılara əsasən pullar üzərində və Dərbənd qala divarlarında rast gəlinir. Dərbənd pəhləvi yazıları əsasında Ģəhərin və qala divarların ın tarixinə dair xey li məlu mat əldə edilmiĢdir. Cənubi Azərbaycanda, Muğanın mərkəzi h issəsində yerləĢən MiĢkinĢəhr adlı yerdə aparılan qazıntılar zamanı pəhləv i dilində daĢ üzərində maraqlı bir yazı tapılmıĢdır. Yazı IV əsrə aiddir. Yazıda Nərse-Hörmü z adından burada qala tikild iyi göstərilir. Üçüncü qrup yazılar isə xristian abidələrində təsadüf olunan ermən idilli yazılard ır. On ların nümunələri M ingəçevirdən (VII əsr), Govurqaladan (IX əsr) və digər yerlərdən məlu mdur. Govurqaladan tapılan daĢ sarkofaqın qapağı üzərində IX əsrin sonlarında Alban dövlətini bərpa etmiĢ Həmmamın qardaĢının adı yazılmıĢdır. Gö rünür, hökmdar ailəsinə aid qəbiristanlıq həmin dövrdə bu ərazidə yerləĢmiĢdi. § 2. YAZI. MƏKTƏB. ƏDƏBĠYYAT a) Al bani ya - Tarixi taley in xüsusi hökmülə A lbaniyanın yerli mənĢəli yazılı abidələri dövrümü zə qədim erməni dilində gəlib çatmıĢdır. Lakin XIII əsrədək alban ədəbiyyatı, Ģübhəsiz, alban dilində yazılmıĢdır. Xristianlıq qəbul edilənə və Albaniyada dövlət dininə çevrilənədək albanların öz yazısı olmuĢ, bütün ölkə üçün tayfalararası ünsiyyət vasitəsi kimi alban dili geniĢ intiĢar tapmıĢdı. Alban dilində yerli yazı və ədəbiyyatın yaranması ermənilərdə və gürcülərdə olduğu kimi, ölkənin xristianlaĢ ması ilə bağlı idi. Dini ədəbiyyatın albancaya ilk tərcü mələri siryani dilindən olmuĢdur. Moisey Kalan katlının verdiy i məlu matlar Albaniyanın qədim Suriyanın vilayətləri və Fələstinlə köhnə əlaqələrinin o lduğunu göstərir. Albanların öz doğ ma dillərində yazı və ədəbiyyatın olması obyektiv tarixi zərurətdən irəli gəlirdi. Sosial-iqtisadi və siyasi Ģərait A lbaniyanın öz ədəbiyyatının yaranması üçün zəmin hazırlamıĢdı. V əsrin baĢlanğıcında arami qrafikası əsasında alban yazısı -əlifbası təkmilləĢdirildi. Antik müəlliflərə görə, albanlar hələ e.ə. I əsrdə öz yazılarından istifadə edirdilər. V yüzilin əvvəllərində təkmilləĢdirilmiĢ 52
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|