102
VII əsrdə yazılan və dövrümüzə "Alban tarixi" vasitəsilə qədim erməni dilində çatan
Ģair Davdəkin yazdığı böyük alban hökmdarı CavanĢirin ölümünə elegiyadır. ġair
Davdək özündən sonra, erməni alimlərinin dili ilə desək, "qanı qanından olmayan
alban hökmdarının" Ģərəfinə "akroĢlir üslubunda" yazılan ağıdan baĢqa heç bir əsər
qoymamıĢdır. Tədqiqatlar nəticəsində aydınlaĢdırılıb ki, mətnin alban redaktəsində
olan əlyazmalarında həmin elegiya erməni əlifbasının ilk 19 hərfinə uyğun, hər biri
dörd sətirlik 19 bənddən ibarətdir. Mətnin erməni redaktələrində olan baĢqa
əlyazmalarında isə bəndlərin sayı erməni əlifbasındakı bütün hərflərlə uyğunlaĢ -
dırılaraq 36-ya çatdırılır. Əgər 1-19-cu bəndlərdə Ģerin ahəngində, ölçüsündə bir
tarazlıq və səlislik müĢahidə edilirsə, 19-cu hərfdən sonra həm Ģerin ölçüsündə, həm
də formasında birinci hissədən fərqli cəhətlər yaranır (dörd sətirlik bəndlər iki və ya
üç sətirlik bəndlərlə əvəz edilir). Sözsüz ki, burada sünilik, zorluq hiss olunur.
Məlu mdur ki, belə Ģeirlərdə heç də həmiĢə əlifbanın bütün hərfləri əhatə edilmir.
Davdək də öz Ģerində 52 hərflik alban əlifbasının yalnız 19 hərfini əhatə edə
bilərd i.
Erməni dilinə tərcümə prosesində alban əlifbası tərcü mə edilən dilin, yəni
erməni dilinin əlifbası ilə əvəz edilmiĢ, eləcə də Ģairlik məharəti nü mayiĢ
etdirilmiĢdir. Onu da qeyd edək ki, Davdəkin CavanĢirin ölü münə həsr etdiyi
mərsiyənin Azərbaycan variantı bu gün də yaslarda oxunur. M əzmununa, ifadə
tərzinə görə Davdəkin elegiyası Ermən istandan Alban iyaya gəlmiĢ yadelli Ģair
tərəfindən sifariĢlə yazıla b ilməzdi. Elegiya - çarəsizlik, öz yaxının ı itirən Ģairin
dərin kədəri, bütün doğma alban ölkəsin in nisgili idi:
"Ey ilahi kəlamları xəlq eləyən ulu Tanrı,
Özün nəğmə - ağı söylə, yad et bizim hökmdarı.
Elə nəğmə - ağı qoş ki, bu əvəzsiz itki üçün
Gözümüzdən gecə-gündüz axsın odlu göz yaşları".
ġair bir neçə dəfə CavanĢir Ģəxsiyyətinin böyüklüyünü ("Onun Ģöhrəti
bütün torpaqlara yayılmıĢ, adı dünyanın hər tərəfinə çatmıĢdı") qeyd edir, bu
itkinin ö z ölkəsi - Albaniya üçün əhəmiyyətini o xucularına da çatdırmağa çalıĢır.
Alban epiqrafikasın ın öyrənilməsi səviyyəsi alban qayaüstü yazıların ın
həddən artıq azlığı ilə əlaqədar olaraq ibtida i mərhələdədir. Bu vaxtadək həmin
yazıların o xun ması və açılmasına açar ola b iləcək bir neçə sətirdən ibarət böyük
yazılı abidə və ya ikidilli yazı aĢkarlan mayıb. Bunlardan baĢqa, alban
epiqrafikasının öyrən ilməsi canlı Qafqa z d illərin in, baĢlıca o laraq ud in, eləcə də
qədim gürcü, orta fars və b. dilləri bilməyi də tələb edir.
1948-c i ildə M ingəçevirdə aĢkar olun muĢ alban yazıla rı bu gün də maraq
doğurur və öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
1
1
Bu yazılarda bəzisinin türk (K.Əliyev) və ləzgi (Y.Yarəliyev) dillərində
oxunması cəhdləri olmuĢdur - red.
103
Bu yazılı lövhə V-VII əsrlərin Sudağılan adlanan Ģəhərgahdakı məbədin
otaqlarından birində aĢkar olunub. Lövhədə hündürlüyü 5-5,5 sm olan 56 hərf
vardır. Bu, ən uzun və rabitəli yazılardan biridir, o, kapitelin karn izi üzrə uzanaraq,
onu dörd tərəfdən əhatə edir. Mingəçevirdə aĢkar edilmiĢ alban yazılı kitabəsi 21
iĢarədən ibarətdir, 4 sətirlidir. Üzərində alban yazısı olan dördkünclü Ģamdan da
tapılmıĢdır.
Alban yazılarına aidiyyəti Ģübhə doğurmayan Mingəçevir kitabələrindən
baĢqa, alban yazılarına aidiyyəti çətinliklə güman ed ilən b ir sıra kitabələr də
mövcuddur: 1. Köhnə Gəncənin xarabalıqlarında tapılmıĢ, üç sətirlik qabarıq yazı
həkk edilmiĢ iki gil qab parçası; 2. Dağıstanın Qunib rayonunun Oroda kəndində
aĢkar edilmiĢ yazılı daĢ; 3. Dərbənd qalasının Ģimal xarici divarı üzərindo on beĢ
hərfdən ibarət olan yazı; 4. Dərbənddən cənubda, Kürtənçay yaxınlığındakı meĢədə
üç qəbiristanlıqda aĢkar edilmiĢ ermən i yazıları arasında erməni qrafikasın ın
yardımı ilə o xun mayan yazılar.
b) Adur badaqan - Cənubi Azərbaycanın ərazisində indiyədək tapılmıĢ
yazılı abidələr MiĢkinĢəhr və Təxti-Süley manda aĢkar edilmiĢ orta fars yazıları ilə
məhdudlaĢır. Bu, bütün imperiyada olduğu kimi, Azərbaycan ərazisində də orta
fars dilinin ka rgüzarlıq dili kimi qəbııl ed ild iyini göstərir.
Orta fars (pəhləvi) yazısı arami qrafikasının mü xtəlif növlərindən birinə
əsaslanır. Əlifba 22 iĢarədən ibarətdir. Əcnəbi yazının Ġran dillərinə tətbiqi bəzi
hərf və hərf birləĢ mələrində (liqarura larda) ço xmənalılıq doğururdu. Yazı sağdan
sola yazılırd ı. Pəhləv i yazısında tarixi orfoqrafiya qəbul edilmiĢdi. Yazın ın əsas
xüsusiyyətlərindən biri ideoqramların - Ģərti iĢarələrin ço xluğu idi. Arami
ideoqramları o xu zamanı mexan iki o laraq Ġran ekv ivalentləri ilə əvəz o lunur, bu
ideoqramlara Ġran Ģəkilçiləri əlavə edilird i. Belə liklə, ideoqram vahid iĢarə kimi
qəbul edilirdi. Lakin belə ideoqrafik yazılıĢ məcburi deyildi. Sö zləri fonetik
baxımdan da təsvir etmək olardı.
Ola bilsin ki, o uzaq illərdə Azərbaycanda iĢlədilən dillər də bugünkü çox
qədim dil və dialektlər (Mid iya dilin in xələfləri o lan hərzani, kərinqani dilləri,
Ramand dialektləri, dağlıq Taliqan və Rudbar bölgələrinin Ģivələri və s.) kimi
yazısız id ilər. Yazı, dil və ədəbiyyat o vaxt intiĢar tapır ki, biliklərin nəsildən-nəslə
ötürülmə ənənəsi olsun. Biliklərin ötürülməsi üçün əsas mənbə isə məktəbdir. Orta
fars mənbələri frahangestan adlanan məktəblərin ço xsaylılığ ını təsdiq edir.
"Kavadın oğlu Xosrov və cavan" əsərində (VI əsr) adlı-sanlı ailə lərdən olan
cavanların bu məktəblərdə necə oxu masından ətraflı danıĢılır. Məlu m olu r ki, ilk
növbədən onlara "Avesta"nın əsas hissələri olan YəĢtlər, Qatalar, Yəsna, Videvdat və
eləcə də "Avesta"nın orta fars tərcümələri və onun Ģərhləri - Zənd öyrədilirdi. Tədris
fənləri sırasına bədii ədəbiyyat, tarix, bəlağət və astronomiya daxil idi. Hər bir gənc at
sürmək, ox atmaq və nizə tullamaq məharətinə malik olmalı idi. Tədris kursuna Ģahmat,
dama, top (müasir polosayağı) oyunlarının öyrədilməsi də daxil idi. Bədii sənətin
öyrədilməsinə, mahnı oxumaq və musiqi alətlərində (simli kifara və sitrada) çalmaq