Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

 

46

Göründüyü kimi, benzolun norması 2005-ci ilə 5% həcmədək, 2015-ci ilə isə 

2 (və ya 1) faiz həcmədək təyin edilib. Avropa İttifaqının indiki normalarına uyğun 

olaraq,  benzolun  miqdarını  1%  həcmə  qədər  aşağı  salmaq  üçün  gələcəkdə 

benzolun hidrogenləşdirilməsi ehtimal olunur. 

Qeyd etmək lazımdır ki, mən yuxarıdakı cədvəldə müxtəlif üsullarla alınmış 

benzinlərin fərqli xaakteristikasının müqayisəsi verilmişdir. 

Avtomobil benzininin keyfiyyətinin fiziki-kimyəvi metodla yoxlanılması. 

Avtomobil  benzininin  keyfiyyətinin  müəyyən  edilməsində  istifadə  olunan 

metodlardan biri fiziki-kimyəvi metoddur. Bu üsul vasitəsilə avtomobil benzinində 

olan  aromatik  karbohidrogenlər  (sulfat  turşusu  üsulu  ilə),  doymamış  karbohid-

rogenlər, oleinlər və s. təyin olunur. 

Avtomobil benzinində olan aromatik karbohidrogenlərin təyini (sulfat turşu-

su  ilə).  Məlumdur  ki,  aromatik  karbohidrogenlər  və  alefinlər  müəyyən  qalıtılığı 

H

2

SO

4

  ilə  reaksiyası  daxil  olduğu  halda  həmin  şəraitdə  parafin  və  naften  karbo-

hidrogenlər  reaksiyaya  girmirlər.  Bu  səbəbdən  də  neft  məhsullarında  aromatik 

karbohidrogenlərin miqdarını təyin etmək üçün sulfalaşma üsulundan geniş istifadə 

edilir. 

Sulfalaşma  zamanı  aromatik  karbohidrogenlər  H

2

SO

4

  isə  (98-100%)  reaksi-

yalar daxil olaraq, müvafiq sulfat turşusu şəklində ayrılırlar. Reaksiyalar aşağıdakı 

qayda üzrə gedir: 

 

 

 

 

 

Əmələ  gələn  sulfobirləşmə  və  su  turşunun  faizini  azaltdığı  üçün  tədqiqat 

zamanı turşunun miqdarı məhsuldan 3 dəfə artıq götürülür. 

ЖЩ 

ЖЩ 

ЩЖ 

ЩЖ 

ЖЩ 

ЖЩ 

+ Щ

2

СО

4 

ЖЩ 

Ж – СО

4

ОЩ 

ЩЖ 

ЩЖ 

ЖЩ 

ЖЩ 

+ Щ

2

О

 

---

 

47

Aromatik karbohidrogenlərin miqdarı, məhsulun həcminin azalmasına və ya 

H

2

SO

4

-in  həcminin  artmasına  əsasən  müəyyən  edilir.  Bu  məqsəd  üçün  sulfator 

adlanan  cihazdan  istifadə  edilir.  Sulfatora  5  ml  avtomobil  benzini  tökülür  və 

üzərinə  qatı  (98-100%)  H

2

SO

4

  15  ml  əlavə  edilir.  Sulfatorun  ağzı  bağlanır  və  30 

dəqiqə çalxalanır. Bu  müddət ərzində sulfatorun qızması  müşahidə olunarsa, onda 

ağzı  açılmalıdır.  Çünki  əmələ  gələn  qaz  kütləsi  partlama  təhlükəsi  yarada  bilər. 

Çalxalanma  bitdikdən  sonra  qarışıq  2  saat  müddətində  sakit  saxlanır.  Burada 

reaksiya  baş  verdiyinə  görə  qaz  əmələ  gəlir.  Buraxılış  işində  aparılan  tədqiqatda 

qazın həcmi 0,5 ml olmuşdur. Yekun olaraq 19,5 ml ümumi kütlə əldə edilmişdir. 

Sulfatorda  olan  qarışıq  2  təbəqəyə  ayrıldı:  I  təbəqə  açıq  rəngdə  reaksiyaya 

getməyən; II təbəqə tünd rəngdə reaksiyaya girən. 

Təcrübə  3  dəfə  aparılmışdır.  I  təcrübədə  17,38  ml  tünd  rəngli  təbəqə,  II 

təcrübədə  17,39  ml  tünd  rəngli  təbəqə,  III  təcrübədə  isə  17,40  ml  tünd  rəngli 

təbəqə əmələ gəlmişdir. 

19,5-17,38=2,12 ml (açıq rəng reaksiyaya girməyən kütlələr). 

19,5-17,39=2,11 мл 

19,5-17,40=2,1 мл. 

Benzinin reaksiyaya girən hissəsi aşağıdakı kimi hesablanır: 

5-2,12=2,88 мл 

5-2,11=2,89 мл 

5-2,1=2,9 мл 

Aromatik karbohidrogenlərin miqdarı aşağıdakı kimi hesablanır: 

%

6

,

57

20

88

,

2

1







X

 

%

8

,

57

20

89

,

2

2







X

 

%

58

20

9

,

2

3







X

 

8

,

57

3

58

8

,

57

6

,

57

3

3

2

1















X

X

X

X

 

---

 

48

Təjrübə  üçün  riforminq  benzini  götürmüşdür,  çünki  istehsal  olunan  avto-

mobil benzinlərinin 40-45%-ni bu benzinlər təşkil edir. 

Təcrübədə  akad.  Y.N.Məmmədəliyev  adına  Neft-Kimya  Prosesləri  İnstitu-

tunun avtomobil benzini laboratoriyasında aparılmışdır.

 

Alınan nəticələrin riyazi-statistik üsulla işlənməsi.  

Avtomobil  benzininin  fiziki-kimyəvi  təhlili  nəticənin  təqiqliyini  və 

optimallığını aşkar etmək üçün riyazi-statistik üsulla hesablama aparılır. 

Avtomobil  benzinində  olan  aromatik  karbohidrogenlərin  riyazi-statistik 

işlənməsi: 

%

6

,

57

1



X

 

%

8

,

57

2



X

 

%

58

3



X

 

 

1.  Bu  və  ya  digər  göstəricilər  üzrə  maddələrin  faizlə  miqdarını  təyin 

etmək üçün orta hesabi kəmiyyət düsturundan istifadə edilir: 

n

xi

X





 

Burada, 

X

 -  məhsulda olan maddənin miqdarı; 

Xi

 -  3 nümunədən alınan rəqəmlərin cəmi; 

n

 -  tədqiq olunan nümunələrin sayı; 

X

 -  məhsuldakı maddənin orta miqdarı. 

2.  Orta  hesabi  kəmiyyətdən  uzaqlaşma  hər  nümunə  göstəricisi  üzrə 

aparılır.  

X

Xi 

 

 

---

 

49

3. Orta hesabi kəmiyyətdən uzaqlaşmanın kvadratı hesablanır.  





2

X

Xi 

 

 

4.  Verilmiş  tərəddüd  göstəricilərini  müəyyən  etmək  üçün  dispersiya 

aşağıdakı düstur üzrə tapılır. 





1

2

)

(









n

X

Xi

D

x

 

5. Orta kvadratik uzaqlaşma aşağıdakı düstur üzrə tapılır. 

)

( x

D





 

6. Variasiya əmsalı təyin edilir: 

X

V

100







 

7. Orta kvadratik xəta hesablanır:  

n

m







 

8. Xətanın faizini tapılır:  

100

%





X

m

m

 

9. Etibarlılıq xətası tapılır:  

m

tn

Ex







 

18

,

3



tn

 

10. Orta nəticənin intervalı tapılır:  

Ex

X 

 

 11. Nisbi xəta hesablanır:  

100







X

Ex

X

 

 

---

 

50

Hesablamalar:  

%

6

,

57

1



X

 

%

8

,

57

2



X

 

%

58

3



X

 

1. 

8

,

57

3

4

,

173

3

58

8

,

57

6

,

57











X

 

2. 









2

,

0

8

,

57

6

,

57

1







 X

X

 

    









0

8

,

57

8

,

57

2







 X

X

 

    









2

,

0

8

,

57

58

3







 X

X

 

3. 





04

,

0

2

1



 X

X

 

    





0

2

2



 X

X

 

    





04

,

0

2

3



 X

X

 

4. 

04

,

0

2

08

,

0

1

3

04

,

0

0

04

,

0

)

(













x

D

                   

5. 

2

,

0





 

6.

 

346

,

0

8

,

57

100

2

,

0







V

 

7. 

116

,

0

73

,

1

2

,

0







m

 

8. 

2

,

0

100

8

,

57

116

,

0

%







m

 

9. 

1

,

1

346

,

0

182

,

3







Ex

  

10. 

1

,

1

8

,

57 



 Ex

X

 

9

,

58

1

,

1

8

,

57

1







X

 

7

,

56

1

,

1

8

,

57

2







X

 

---

 

51

 11. 

903

,

1

100

8

,

57

1

,

1







X

 

       

903

,

1



X

 

 

Aparılmış  hesablamada  nisbi  xəta 

903

,

1



X

  variasiya  əmsalı 

346

,

0



V

 

alınmışdır.  Yekun  nəticə  olaraq  belə  qərara  gəlmək  olar  ki,  aparılan  tədqiqatlar 

düzgündür. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

52

NƏTİCƏ  VƏ  TƏKLİFLƏR 

 

Buraxılış işində aparılan təhlilləri ümumiləşdirərək aşağıdakıları qeyd etmək 

olar. 

Müasir dövrdə respublikamızın ticarət şəbəkəsinə olduqca  geniş çeşidli  neft 

məhsulları  daxil  olur.  Neft  məhsullarını  alınmasına  görə  iki  qrupa  bölmək  olar: 

neftin emalından alınan məhsullar; neftdən alınan kimyəvi sintez məhsulları. 

Neft  emalı  məhsullarının  çeşidinə  karbürator  yanacaqları,  dizel  yanacaqları, 

sürtkü  yağları,  mazut,  texniki  mayelər,  həlledicilər  və  s.  kimi  qiymətli  məhsullar 

daxildir. 

Neft  məhsullarının  keyfiyyəti  onun  kimyəvi  tərkibindən  və  emal  üsulundan 

asılı olaraq formalaşır.  

Neft  məhsullarının  əsas  keyfiyyət  göstəricilərinə  fraksiya  tərkibi,  kənar 

qarışıqların,    kükürdün,  qətranlı  maddələrin  miqdarı,  turşu  ədədi  və  s.  göstəricilər 

daxildir. 

Qiymətli  məhsul  olan  karbürator  və  dizel  uanacaqları  üçün  əsas  keyfiyyət 

göstəricisi  detonasiya  davamlilığıdir  ki,  bu  da  oktan  ədədi  ilə  ifadə  olunur  və 

benzinlərin markalarında göstərilir. 

  Azərbaycanda  aparılan  tədqiqatlar  göstərir  ki,  yüksək  oktanlı  benzinlərin 

tərkibindəki aromatikanın miqdarının kütləcə 50% və benzolun miqdarı isə kütləcə 

5,3%-dir.  Benzinin  tərkibində  olan  aromatik  karbohidrogenlərin  və  benzolun 

miqdarının  belə  yüksək  göstəricilərə  malik  olması  onunla  izah  olunur  ki,  oktan 

ədədinin  artırılması  üsullarının  əsasını  riforminq  benzinindən  istifadə  edilməsi 

təşkil  edir.  Buna  görə  də  əhalinin  sağlamlığının  qorunması  məsələsi  əsas 

vəzifələrdən biri olduğunu nəzərə alaraq, riforminq benzinin tərkibindəki aromatik 

və benzolun miqdarı aşağı salınmalıdır. 

Neft məhsullarının keyfiyyət göstəriciləri uyğun standartlarda normalaşdırılır 

və  uyğun  metodika  üzrə,  orqanoleptik  və  laboratoriya  üsulları  ilə  təyin  edilir. 

Orqanoleptik  metodla  neft  məhsullarının  rəngi,  şəffaflığı,  mexaniki  qarışıqların 

miqdarı və s. kimi göstəriciləri yoxlanıla bilir. 

---

 

53

Neft  məhsullarının  fraksiya  tərkibi,  detonasiya  davamlığı,  alışma  tempe-

raturu,  özlülüyü  və  s.  kimi  keyfiyyət  göstəriciləri  isə  laboratoriya  üsulu  ilə  təyin 

edilir. 

Dünya  bazarına  çıxarılan  neft  məhsullarının  keyfiyyətinin  daha  da  yüksəl-

dilməsi  üçün keyfiyyət  göstəricilərinin  Avropa standarlarının tələbləri səviyyəsinə 

uyğunlaşdırılması  neft  emalı  sənayesi  qarşısında  duran  ən  vacib  məsələlərdən 

biridir. 

Yuxarıda  qeyd  olunanları  nəzərə  alaraq  buraxılış  işində  aşağıdakı  təklifləri 

verməyi məqsədəuyğun hesab edirəm. 

1.  Azərbaycan  nefti  tərkib  və  xassələrinə  görə  bütün  dünyada  qiymətli 

xammal  kimi  tanınır.  Bu  isə  öz  növbəsində  yüksək  keyfiyyətli  neft  məhsullarinin 

alınması  üçün  şərait  yaradır.  Buna  görə  də  respublikamızda  neft  emalı  müəssi-

sələrinin yeni texnologiya ilə qurulması və istehsal olunan neft emalı məhsullarının 

keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi məqsədəuyğundur. Bununla da ölkəmiz dünya 

bazarında təkcə xam nefti ilə deyil, həm də neft məhsulları ilə tanına bilər. 

2.  Məlum  olduğu  kimi  benzin  çox  qiymətli  bir  neft  məhsuludur.  Respub-

likamızda  istehsal  olunan  avtomobil  benzinlərinin  tərkibində  benzolun  miqdarı 

dqnya standartları ilə  müqayisədə xeyli yüksəkdir. Bu göstəricinin mümkün qədər 

azaldilması  oktan  ədədinin  yüksəlməsinə  və  ətraf  mühitin  çirklənməsinin 

azalmasına səbəb olar. 

3.  Neft  məhsullarının  keyfiyyətinin  qiymətləndirilməsində  orqanoleptik 

metodların  tətbiqini  genişləndirməyi  və  bu  prosesdə  əmtəəşünas  kadrların  iştira-

kının təmin olunmasını məqsədəuyğun hesab edirəm. 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

54

İSTİFADƏ EDİLMIŞ ƏDƏBİYYAT 

 

1. Həsənov Ə.P., Osmanov T.R., Həsənov N.N. və b. Qeyri-ərzaq mallarının 

ekspertizasının  praktikumu.  (Dərslik).  Bakı,  “İqtisad  Universiteti”  Nəşriyyatı, 

2014. 

2. Osmanov  T.R.Qeyri-ərzaq  mallarının  əmtəəşünaslığı  və  ekspertizasının 

əsasları. (Dərslik). Bakı, “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı, 2014. 

3. Axundov  M.A.,  Məmmədov  T.A.,  Axundova  S.K.,  Əsgərzadə  S.M.  və 

başqaları. İkili benzinlərin metanolla qarşılıqlı təsirindən yüksək oktanlı avtomobil 

benzinlərinin  alınması  prosesinin  tədqiqatı.  Katalitik  krekinq  üzrə  elmi-texniki 

müşahidələrin materialları. Bakı, 1998. 

4. Rüstəmov  M.S.,  Hüseynova  A.C.,  Əsgərzadə  S.M.,  Yunusov  S.H. 

Avtomobil  benzinlərinə  yüksək  oktanlı  əlavələrin  olunması  prosesinin  intensiv-

ləşdirilməsi. ANT № 4, 1994. 

5. Kərimli  İrşad  və  Süleymanov  Nizami,  Milli  İqtisadiyyatın  Əsasları, 

Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti nəşriyyatı, Bakı, 2001. 

6.  Bağırov İ.T. Neftin və neft məhsullarının saxlanması və daşınması. Bakı. 

Azərneftnəşr. 1952. 

7. Haşımov  H.H.,  Namazov  İ.İ.,  Nəsirov  Ə.B.,  Mircavadov  M.M.  Benzinin 

fərdi karbohidrogenləri və onların tətbiqi. Bakı. Azərnəşr. 1967. 

8. Qubad  İbadoğlu.  Azərbaycanın  inkişaf  strategiyasında  neftin  rolu. 

Ortodoksal baxış. 2002. 

9. Eyyubov  S.  Xəzər  bölgəsi  neft  qiymətlərinə  10  ildən  sonra  təsir  edə 

biləcəkdir. 525-ci qəzet (www.525.com /2003/01/08). 

10.  Bakı-Tbilisi-Ceyhan  Neft  Kəmərinin  beynəlxalq  və  regional  əhəmiy-

yəti. Beynəlxalq konfrans. Bakı, Adiloğlu nəşriyyatı, 2002. 

11.  Osman  Nuri  Aras.  Azerbaycan  Ekonomisi  (makro-ekonomik  və 

sektörel analiz). Bakı – 2003. 

12. Çelik  Kenan,  Kalaya  Cemalettin.  Azəri  petrolünün  dünü  və  bugünü. 

Cournal of Qafqaz Universty, Volume II, № 2. 1999. 

---

 

55

13. Самедова  Ф.И.  Технология  получения  белых  масел  из  Азербайд-

жанских нефтей. Баку, 1996. 

14. Самедова  Ф.И.,  Гасанова  Р.З.  Нетрадиционные  способы  получения 

нефтяных масел. Баку, 1999. 

15. Самедова  Ф.И.  Смазочные  масла  из  бакинских  парафинистых 

нефтей. Баку, 1987. 

16. Самедова  Ф.И.  Исследование  и  разработка  технологии  получения 

смазочных масел из Азербайджанских нефтей. Баку, 1991. 

17. Самедова Ф.И. Перспективы производства высококачественных ма-

сел из Азербайджанских нефтей. Баку, 1995. 

18. Лосиков Б.В. Химия минеральных масел. М., 1995. 

19. Фукс И.Г. и др. Экологические проблемы рационального использо-

вания смазочных материалов. М., 1993. 

20. Кулиев А.М. и др. Химия и технология топлив и масел. М., 1984. 

21. Кампен  М.  Рост  потребления  синтетических  смазочных  масел.  М., 

1992. 

22. Набу  Масао.  Перевод  №  4414  «Синтетические  смазочные  масла». 

Баку, 1983. 

23. Кулиев  Р.Ш.  Улучшение  эксплуатационных  свойств  масел.  Баку, 

1993. 

24. Котов С.В. и др. Химия и технология топлив и масел. М., 1990. 

25. Капустин В.М. Химия и технология масел. М., 1993.