Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
63 Bahadur xan Bayatların ana yurdundan danışarkən qeyd edir: «Bayatların qəbilələri çoxdur. Mühümləri «Cidayin nəhri kənarında yaşayan «Cidayin Bayatlar» və Məkrin nəhri kənarında yaşayanlar isə «Məkrin Bayatlar»dır. Bu haqda geniş məlumat «Türk ensiklopediyası»ndadır. Oradakı məlumata görə, Bayatlar X1 əsrdən öncə Sır- Dərya sahillərində və onun şimalındakı bozqırlarda yaşayırdılar. Onların bir qismi sonradan səlcuq (yaxud türkmən) fəthlərinə qatılaraq Sır-Dəryadan Adalar dənizinə (Egey dənizi) qədər uzanan böyük imperiyaların qurulmAsında mühüm rol oynamışdır. XIX yüzilliyin ortalarında Mərəş bölgəsində Zülqədərin bəyliyini quran və Sivas ətrafında yurd salmağa çalışan Şam və ya Özoğlu türkləri arasında mühüm bir mövqeyə sahib olan və əksəri bugünkü Yozqad məntəqəsində yerləşən bu bayatlar Şam bayatı adı ilə tanınmışdır. XV əsrin başlanğıcında Intab ilə Hələb arasında yaşayan bayatlar XVI əsrdə digər türkmənlərlə birlikdə Hələb türk- mənlərini meydana gətirmiş, XVI əsrin əvvəllərində «Bayadi» adı ilə tanınmışlar. Anadolu və Antakyada isə onlar ən məşhur oymaqlar olan Xəfərli, Şərəfli, Qızıldonlu, Ökdənli, Qaracaqoyunlu, Mancanıq, Qanqal və Yeni Eldə yurd salmışlar. XVI əsrdə bunların bir qismi Qaraman, bir qismi də Adana bölgələrinə köçmüşlər. M.Kalankaytlının «Alban tarixi» əsərində Boqayat adlı ya- şayış yerindən – qaladan danışılır və onun Bərdə həndəvərində yerləşdiyi göstərilir. «Alban tarixi»ndəki Boqayat qalası Bərdə həndəvərindədir. Boyat//Bayat//Bayatlılar//Sincan Boyat//Qızıltəpə Bo- yat//Boyatansüxtə//Bayatlı//Keşlakbayat//Əlbayat//Boqayat (Tanrı odu) və s. paralelləri olan bu adın müxtəlif ərazilərdə, o cümlədən Azərbaycanda da arealları vardır. Azərbaycanda məskun yerlərin siyahısı Kitabında isə Ba- yat adı ilə bağlı aşağıdakı kənd sovetlikləri, kəndlər və onların əhalisinin milli tərkibi göstərilmişdir. 1) Ağcəbədi -Bayat kənd 64 sovetliyi, əhalisi 57,9% türklər; 2)Dəvəçi, Sincan Bayat b) Uzun Bayat kəndləri 27,150 təsərrüfat, əhalisi 99,9% türk 3) Göyçay - Bayat – 146 təsərrüfat, əhalisi 98,2% türk, 4) Şamaxı- Bayat 22 təsərrüfat, 88% türk (3, 144). Hələ XIX əsrdə Azərbaycanın topoqraf alimi Ibrahim ağa Vəkilov Azərbaycanda «Bayat» adlı 5 kənd göstərir. Onlardan biri əvvəlki Şuşa, o biri Göyçay, biri Salyan, biri Quba, o biri isə Şamaxı qəzalarında idi. Q.Qeybullayev, Tofiq Əhmədov, Afət Qurbanov da boyat tayfalarının Azərbaycandakı yaşayış ərazilərini göstərib onların Azərbaycana gəlmə tarixini qeyd etmişlər. B.Budaqov bayat tayfası haqqında danışarkən qeyd edir ki, onlar XIV-XV əsrlərdə Səfəvilər dövlətinin yaranmasında fəal iştirak etmişlər (20, 115). A.Axundov isə boyatların Azərbaycana gəlişini IX əsrin ikinci yarısına aid edir. Bu tayfanın adı ilə bağlı Türkmənis- tandakı yaşayış məskənlərinin (Darqanata, Dənev, Xocambaz və Carcou) adlarını çəkir, onların Boyat toponimi adı ilə adlandığını qeyd edir (2, 41). Məhəmməd Həsən Vəliyev Baharrı Boyat tayfalarının Azərbaycana gəlişindən söz açmış, onların Səfəvilər tərəfindən indiki Quba qəzasında ləzgiləri tabe etmək və yerli hökm- darların qüvvətlənməsi üçün yerləşdirilməsini qeyd etmişdir. O, həmçinin Boyatların öz adlarını verdiyi kəndlərin adını da göstərmişdir. Göyçay qəzasında –Boyat-Məlik Umud, Bayat-Nadir Cavad qəzasında –Sincan Bayat, Uzun Bayat Şamaxı qəzasında –Bayat Şuşa qəzasında –Bayat Beləliklə, Azərbaycan ərazisində Ağcəbədi rayonunda Boyat kənd adı, Ucar, Neftçala və Şamaxı rayonlarında eyni adlı Boyat kəndi, Dəvəçi rayonunda Boyat və Sincan Boyat kəndləri, Dərbənddə Boyatlar məhəlləsi var. Yuxarıda adını çəkdiyimiz Qərbi Azərbaycanın Quqark (Qara kilsə) rayonunda Bayatlar kəndi olmuşdur. 65 Tədqiqatçılarımız Boyat adının mənşəyini və mənasını müxtəlif baxımdan açıqlayırlar. XII əsr dünyanın ən böyük dilçilərindən olan Mahmud Kaşğarlı özünün «Türk dilinin lüğəti» əsərində boyat qəbiləsinin adını çəkir və onu Oğuz tayfasının bir qolu kimi göstərmişdir. O, bu sözün «ulu tanrı» mənası verdiyini qeyd etmişdir(54,718). XV əsr türk –uyğur şairi, alim Yusif Balasaqunlu özünün məşhur «Kutadqu biliq» əsərində Bayat adını qeyd edir. O, Bayat tanrı adını çəkir və «Bayat adlı ilə sözüm başladım»-deyə onu yad edir. Düzdür Boyat azərbaycanlıların keçmişdə tapındığı tanrı adlarından biridir. Lakin bu tanrının hansı inamla bağlı olduğu bilinmir. Bəzi tədqiqatçılar Bayatın su ilə bağlı ərən-tanrı olduğunu göstərməkdədir. Bu barədə L.N.Qumilyov öz əsərində qeyd etmişdir ki, qədim türklər (o sıradan da azərbaycanlılar) təbiətin sahibləri sayılan və Yer-Su adlandırılan ərən-tanrılara inam bəsləmişlər(94, 80). Əbülqazi xan Xivəli isə «Bayat»ın mənasını «dövlətli» ki- mi izah etmişdir. Əcdər Fərzəli Boyat adının mənasını açırkən yazır: «Bo- yatla bağlı köhnəlmək mənasında boyat, boyatımaq isə boqu - tanrıya qalmaq məzmunundadır. Necə ki, andıra qalmaq da elə tanrıya qalmaqdır. Və «tanrı»dakı səslərin yerdəyişməsindən yaranmış «andır» (antır) sözü dünya dillərinin bir qismində – ən çox hind-Avropa dillərində «tanrı» məzmununda işlənir. Əslində «Bayat» tanrı adı da «Bayat» qəbilə adından asılı olmayaraq mövcud olub. Dindar qocalar tanrını belə səciyyələndirərdilər: «Ey bu dünyanın sahibi.» Bəy-bay da odlu-sulu yerin - dünyanın sahibinə deyilib. Və belə imtiyaz sahibi «ibtidai oğuzun təsəvvü- ründə» yalnız tanrı ola bilərdi. «Bay»dan törənmiş «Baq» hələ 5 min il əvvəl Şumer mənbələrində tanrı mənasındadır. «Boqoy at» variantında da «boq» komponenti məhz tan- rını təmsil edir. Boqoyat-Boq ata-Tanrı ata, Boq-od-Tanrı-od… Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|