Azərbaycan elmlər akademiyasi şardəN
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
56
digər coğrafiyaşünas müəlliflərdən də Ptolemeyin tərcüməçisi və şərhçisi Mole daha çox haqlıdır. Moledən öyrənirik ki, Təbriz müqəddəs yazılarda və Asiyanın qədim tarix kitablarında haqqında daha çox danışılan qədim və məşhur Yekbatan şəhəridir. Əgər yanılmıramsa, italiyalı müəllif Minadua bunu sübut etmək üçün aydın elmi əsər yazmışdır. Buna əlavə olaraq qeyd edirəm ki, qətiyyən Təbrizdə onun antikliyini sübut edən abidələr, Asiya monarxlarının yay iqamətgahları olan Yekbatanın ali sarayının qalıqları görünmür. Jozefin 10-cu kitabında dediyi və hələ onun öz dövründə olduğunu təsdiq etdiyi kimi Midiya şahlarının mavzoleyinin olduğu vaxtdan xidmət göstərən Daniyelin də sarayının qalıqları qalmamışdır. Əgər bu cazibədar və ali saraylar salamat qalsaydılar belə, on altı əsri bundan əvvəl həmin yerdə Təbriz bina edildiyindən, yenə də oradakı xarabalıqlardan əsər-əlamət qalmazdı. Belə ki, bu şəhərin ətraflarında ancaq kərpic, torpaq və çaydaşı görünür ki, bunlardan da qədim Midiyada şah saraylarının tikintisində istifadə etmirdilər. Fars tarixçiləri yekdilliklə Təbrizin salınması vaxtını hicri 165-ci ilə aid edirlər, lakin digər mülahizələrlə qətiy Səh.—325 yən razılaşmırlar. Onlardan bəziləri Təbriz şəhərinin satılmasını Bağdad xəlifəsi Harun-ər Rəşidin Zebd əl Xatun (Zibeydə Xatun— V. A.) bu ad «xanımların gülü» mənasındadır) adlı arvadı ilə əlaqələndirirlər. Belə danışırlar ki, Zibeydə xatun xəstələnib ölüm yatağına düşür, midiyalı bir həkim onu az bir vaxtda sağaldır. Onu nə ilə və necə mükafatlandıracağını düşünən şahzadə həkimə deyir ki, mükafatı özü seçsin. Həkim xahiş edir ki, öz ölkəsində onun şərəfinə bir şəhər saldırsın. Onun arzusu böyük qayğı və səylə yerinə yetirilir. Bu şəhərin binasının qoyulmasının səbəbi tibblə bağlı olduğundan, onu Təbriz adlandırır. Bəzi müəlliflərin də fikirləri bir-birinə oxşardır. Onlar deyirlər ki, Harun-ər Rəşidin sərkərdəsi Hülakü xan iki il günün üç hissəsini isitmə xəstəliyi ilə keçirir və sağalmağa ümidini itirir. Hazırkı Təbrizin yerində tapdığı bir otun köməyi ilə tamamilə sağalır. Bu xoşbəxt təsadüfü əbədiləşdirmək üçün burada şəhər tikdirir, onu Təbrist adlandırır, yəni «qızdırma çıxıb getdi». Belə ki, təb «qızdırma», rist «rəftar» felindən əmələ gəlib «yola düşmək», «çıxıb getmək» mənasındadır, təhrif olunma nəticəsində Təbrist yerinə Təbriz deyilir. Əyalət intendenti Mirzə İbrahimin oğlu və Səfəvilərdə tayı-bərabəri olmayan nəcib alimlərdən biri—Mirzə Tahir mənə bu şəhərin etimologiyası barədə başqa bir məlumat verdi. Ondan öyrəndim ki, şəhər tikilən vaxt, orada hava hədsiz dərəcədə Səh.—326 xoş idi və isitməyə tutulan olmurdu. Bu xüsusiyyət də adamların çox hissəsinin diqqətini cəlb etmişdi. Buna görə də onu Təbriz, yəni «qızdırma dağıdan» adlandırmışlar. Bu əyan (Mirzə Tahir—V.A) məni əmin etdi ki, İsfahanda, şah xəzinəsində Xəlifə Harun-ər Rəşidin arvadı Zibeydə Xatunun üstü yazılı medalyonları vardır; Təbrizə yaxın bir şəhər olan Mərənddə qızıl və gümüş əşyalardan başqa qeyri-şeylər də tapılır. Qədim Midiya şahlarının möhüründə yunan yazıları və təsvirləri aşkar edilmişdir. Möhürdəki yazının Dəhyanus olduğu xatırlanır. O, (Mirzə Tahir—V.A.) məndən Dəhyanusun kim olduğunu bilib- 57
bilmədiyimi soruşdu. Mən ona bu adı qətiyyən tanımadığımı dedim, lakin bu, hər halda Daranın adı ola bilərdi. Təbrizin binası qoyulandan 69 il sonra zəlzələdə şəhər tamamilə yerlə- yeksan oldu. Onu Abbasilər sülaləsindən olan Bağdad xəlifəsi Mütəvəkkili bərpa etdirib böyütmüşdü. Bundan yüz doxsan il sonra səfər ayının 14-də birincidən daha şiddətli olan ikinci zəlzələ bir gecədə onu xaraba qoymuşdur. Fars coğrafiyaçısı belə məlumat verir ki, o zaman orda (Təbrizdə—V. A.) Əbu Tahir (mənası ədalət atası) adlı şirazlı bir münəccim yaşayırdı. O, əvvəlcədən demişdi ki, zəlzələ hicri 235-ci ildə xristian təqvimi ilə (849-cu ilə müvafiqdir) günəş əqrəb bürcünə daxil olan zaman baş verəcək və bütün şəhəri alt-üst edəcəkdir. Camaatın buna qətiyyən inanmaq istəmədiyini görüb, hakimin yanına gəlib təkid etdi ki, zor işlədərək hamını şəhərdən kənara çıxarsın. Hakim bütün bu əyalətdə xəlifənin canişini
Axırda onun təkidləri qarşısında yumşaldı, camaatı çölə çıxarmaq üçün əlindən gələni etdi, lakin camaat əvvəlcədən deyilmiş zəlzələyə qarşı görülən tədbirə qarşı çıxır, hakimin hərəkətində gizlənən bədxahlıqdan şübhələnirdi. Buna görə də şəhərdən ancaq adamların yarısını çıxara bildilər. Zəlzələ həqiqətən əvvəlcədən deyilmiş saatda baş verdi və bundan qırx min adam zərər çəkdi. O biri il, fars vitse kralı Məhəmməd Rudani arədinin oğlu Əmir Dineveron şəhəri əvvəl olduğundan daha gözəl və daha böyük şəkildə bərpa etdirmək əmrini aldı; əmrdə məşhur münəccim Əbu Tahirdən hansı bürc altında işləmək lazım olduğunu öyrənmək göstərilirdi. O, əqrəb bürcü altında işləməyi lazım bildi. Yeni şəhərdə qətiyyən qorxulu zəlzələ olmayacağına onları əmin etdi, lakin əvəzində güclü sel təhlükəsi olduğunu göstərdi. Tarix əlavə edir ki, baş verən hadisələr əvvəlcədən deyilmiş fikrin doğruluğunu bütün hallarda sübut etmişdir. Təbriz o vaxtkı bərpadan sonra çox böyük, məşhur və çiçəklənən şəhər olmuşdur. Təsdiq edirlər ki, 400 il bundan əvvəl Sultan Qazanın hakimiyyəti illərində Təbrizin eni şimaldan cənuba Eyn-Əl dağından (bu barədə danışmışıq) onunla üzbəüz yerləşən Çurandağa qədər, uzunluğu isə Acı çaydan şəhərin iki lyölüyündə yerləşən Banincə qəsəbəsinə qədər olmuşdur. Bu şəhərdə o zaman daha çox əhali yaşadığını sübut etmək üçün onun başına necə dəhşətli tarixi bir fəlakət gəldiyini qeyd edirlər. O zaman bir məhəllədə 40 min adam izsiz-tozsuz məhv olmuşdu. Səh.—328. Hicri tarixi ilə 896 və miladi tarixilə 1490-cı ildə Şeyx Səfi nəslindən olan şahzadələr Farsı istila etdilər, imperiyanın paytaxtını vətənləri Ərdəbildən bu şəhərə (Təbrizə—V. A.) köçürdülər. Səlim 1514-cü ildə (müqaviləyə görə) hücumla onu ələ keçirdi. Bundan iki il sonra Səfəvi şahı orda təhlükəsizliyinə inam bəsləmədi, geri çəkildi və iqamətgahını Qəzvində yerləşdirdi. Səlim Təbrizdə az yaşadı, lakin çox zəngin qənimət—üç min sənətkar ailəsi apardı. Ermənilərin əksəriyyətini Konstantinopola köçürdü. Onun gedişindən az sonra Təbriz əhalisi ayağa qalxdı, bir fars ordusunun köməyi ilə qəfildən türklərin üzərinə atıldılar, onları dəhşətli surətdə qırdılar və şəhərə sahib oldular. Səlim
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|