Azərbaycan elmlər akademiyasi şardəN
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
50
qədər həqiqətə bənzərdir ki, Aşşur oda sitayişdən və ya Xaldeyadan geri çəkildiyi üçün belə adlandı. O zaman Xaldeyanı odlar ölkəsi adlandırırdılar. Jenezin (varlıq haqqında kitab—bibliyada: Книга бытия—V.A.) 11-ci fəslində və bütün qədim müəlliflərin əsərlərində yekdillikdə Xaldeyanın «Ur ölkəsi» və ya od ölkəsi adlandığı haqqında məlumat verilir. Ptolemey bu ölkənin bir şəhərini təsvir edir, onu Urkoa (yəni «od yeri» və ya «od meydanı» adlandırır: «qa» («da») koa sözünü «qa») şəklində yazır, uzun və ya iki «a» ilə qurtarır, fars sözüdür, yer, «meydan», «kiçik yaşayış yeri» mənasındadır. Tərcüməçilərin və müəlliflərin tələffüzü dillərin müxtəlifliyi, köçürənlərin (kitabların üzünü köçürənlərin — katiblərin — V. A.) savadsızlığı və səliqəsizliyi üzündən qədim adlar daha çox dəyişikliyə uğramışdır. Söhbət qədim adlarla müasir adları tutuşdurmaqdan gedirsə, tamamilə bir-birinə oxşamayan adları atmaq lazım deyildir. İndicə deyildiyi kimi, Azərbaycanı Suriyanın şimal hissəsi kimi, bu ölkənin paytaxtı Ardokbiqara kimi təsvir edənlərin yanıldığı göz qabağındadır. Səfəvilər onu (Azərbaycanı—V. A.) üç hissəyə bölürlər: Azərbaycan, Şirvan və Şamaxı. Strabon onu «böyük» və «kiçik» adı ilə 11-ci kitabında iki hissəyə bölür. Ptolemey və başqa məşhur coğrafiyaşünaslar onda heç bir bölgü eləməmişlər. 14. (14 aprel, 1673 V. A.). Qabaqkı günlərdə gəldiyimiz yol ilə beş lyö qət etdik. Həmin yol ilə təpələrlə dolu bir ölkədən keçdik. Yolun sol tərəfində yerləşən bu böyük düzəngahın şimal-qərb hissəsində yerləşən təpəliklər bu son əsrlərdə Səfəvilər və türklər (osmanlılar—V. A.) arasında Səh.—313 qanlı döyüşlər meydanına çevrilmiş, dəfələrlə əldən-ələ keçmişdir. Böyük İsmayıl ilə Böyük Süleymanın oğlu Səlim arasındakı razılaşmaya əsasən sərhəd nişangahı olaraq, oraya adamlara böyük bir daş topası yığışdırmışlar. Yolumuz Hülaküdə qurtardı. Farslar deyirlər ki, bu yer Asiyanın bir hissəsini fəth edib, burda şəhər salan məşhur tatar şahzadəsi Hülakünün şərəfinə belə adlanmışdır. Səfəvi-türk müharibələri onu xaraba qoymuşdur. 15. (15 aprel, 1673 V. A). Getdiyimiz yol dünənkindən uzun olmasa da, daha hamar, daha asan idi. Biz Mərənddə əyləndik. Bu iki min beş yüz evdən ibarət çox gözəl bir şəhərdir. Elə evlərin sayı qədər də bağ vardır. Bağların sahəsi evlərin sahəsindən daha böyükdür. O, göründüyü kimi, bir lyö enində, beş lyö uzunluğunda olan çox gözəl və çox məhsuldar bir düzəngahın qurtaracağında, kiçik bir dağın ətəyində yerləşir. Ortadan Zelulu adlanan kiçik bir çay axır. Ölkənin adamları öz yerləri və bağlarını suvarmaq üçün ondan saysız-hssabsız arx çəkmişlər. Mərənd Naxçıvandan daha gözəldir, əhalisi də onun əhalisindən çoxdur. Orda bütün Midiyada olduğundan daha yaxşı və daha bol meyvə yetişir. Ona xas olan xüsusiyyət bundan ibarətdir ki, onun ətraflarından yayda günəş şir bürcündə olanda səkkiz gün koşenil (qırmızı böcək—V. A) yığırlar. Ancaq orda koşenil lap az olur. Ölkənin adamları təsdiq edirlər ki, həmin vaxtdan qabaq koşenil yetişmir, gec olanda isə (onlar yarpaq üzərində çoxalırlar) yarpaq Səh.—314 açır, qurtarana
51
kimi qurd ölür. Farslar koşenili kərmis (qırmız—V. A.) adlandırırlar. Bu da kerm sözündən olub, qurd deməkdir. Çünki bu boyağı qurddan alırlar. Səfəvilərin müşahidəsinə görə, Mərənd 37°50 dəq. en, 81° 15dəq. uzunluq dairəsində yerləşir. Onlar belə hesab edirlər ki, Ptolemeyin Mandaqarana adlandırdığı şəhər Mərənddir. Plan cızmaq üçün mənim nəzərimdə nə o qədər şöhrətli, nə də o qədər gözəl görünmədikləri üçün nə Naxçıvanın, nə də Mərəndin planını cızdım. Ermənilər əfsanəyə əsasən belə deyirlər ki, Nuh Mərənddə dəfn edilmişdir; çünki Mərənd sözü dəfn etmək mənasında işlənən bir erməni felindən törəmişdir. Hava aydın olanda bu tufan patriarxının (tufan allahı—V.A.) gəmisini xilas edən dağ Mərənddən baxdıqda görünür. Ölkənin adamları təsdiq edirlər ki, göydə heç bir bulud olmayan vaxt həmin dağ Təbrizdən də görünür. 16. (16 aprel, 1673 V. A.). Elə hey bəzi yerlərdə bir-birinə lap yaxınlaşan, lakin heç də bir-birinə bitişməyən dağların arası ilə dolana-dolana dörd lyö getdik. Səhər saat onda Sufiyana gəlib çatdıq. Sufiyan bol sulu və bağ-bağatlı düzəngahda tikilmiş balaca şəhərdir. Onun ərazisi heyran qalacaq dərəcədə məhsuldardır. Müəlliflər təsdiq edirlər ki, bu, Midiyanın qədim Sofiya şəhəridir. Başqa müəlliflər belə bir fikri müdafiə edirlər ki, Birinci İsmayıl Ərdəbili tərk edib, paytaxtı Təbrizə köçürərkən sufilər burada qalıb yaşadıqları üçün onu Sufiyan adlandırmışlar. Axşam bu nəcib erməni c.-b Azari (artıq onun haqqında danışılıb) mənim pasportlarım və zəmanət məktublarımı (onları Gürcüstan və Ermənistan hökmdarlarından almışdım) götürüb vaxt itirməmək üçün qabağa qaçdı. Mən ona Səh.—315 həmin kağızları Təbriz gömrükxana yoxlayıcısına göstərməyi, mənim adımdan adamlarımla bərabər keçib getdiyimə icazə verilməsi üçün əmr verməyi ondan xahiş etməyi tapşırmışdım. Ertəsi gün tapşırığımın layiqincə yerinə yetirildiyini, dağ keçidlərindəki məntəqələrə (mən də bunu arzu edirdim) lazımi əmr verildiyinin şahidi oldum. 17-ci günü (aprelin 17-si, 1673 V. A.) əvvəlki günlərdə gəldiyimiz yolla gözəl və son dərəcə barlı-bəhərli, hər yeri şumlanmış və çoxlu kiçik şəhərləri olan düzənliklərdən keçib Təbrizə çatdıq. İrivandan Təbrizə qədərki yol hər biri təxminən beş min addım olan 53 fars lyösinə bərabərdir. Bu yolu at ilə asanlıqla altı günə gedirlər. Karvanlar bu yolu on iki günə qət edirlər. Adətəni altı və ya yeddi yüz kiloqram ağırlığında yük aparan dəvələr gündə dörd lyö gedirlər. Atlar və qatırlar adətən iki yüz iyirmi kilo yük götürür və üstündə adam olduqda beş-altı lyö qət edə bilirlər. Təbrizin gözlərimiz önündə canlanan mənzərəsi, şübhəsiz, onun haqqında yüksək ideya yaradır. Həqiqətən də bu, böyük və nəhəng şəhərdir. Bu, yerinə, böyüklüyünə, zənginliyinə, ticarətinə və əhalisinin sayına görə Səfəvilərin ikinci şəhəridir. O, Polibi, Diodor və Ptolemeyə isnad edib, müasir müəlliflərin Oront və ya Baront adlandırdıqları dağın (səhənd Surxab dağı nəzərdə tutulur—V.A.) ətəyindəki düzəngahın içərisində yerləşir. Xarici görünüşü çətin və qeyri- simmetrik olduğundan, onu aşağıdakı plana görə təsvir etmək olar. Onun nə Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|