Azərbaycan elmlər akademiyasi şardəN
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BİRİNCİ KİTAB
- İKİNCİ KİTAB
5
Bütün bu ziddiyyətləri ilə yanaşı, Şardənin «Səyahətnamə»si əvəzsiz tarixi mənbədir. Şardən hər şeydən əvvəl, yüksək mühakimə sahibi olmuşdur. O, Azərbaycan dastanları və nağıllarının opera şəklində ifa edildiyini göstərmişdir. Bu, faktların təsdiqindən irəli gəlirdi və onun təsvir etdiyi səhnə, həqiqətən, opera səhnəsi idi. Bu da Azərbaycan milli operasının orta əsrlərdə yaranmasına bir sübutdur. Yaxud daha bir misal. Təbriz bəylərbəyliyinin dörd xanlıqdan (Qars, Urmiya, Marağa, Ərdəbil) və iyirmi sultanlıqdan ibarət olması faktı özü yenilikdir. Halbuki, tədqiqat əsərlərində Təbriz bəylərbəyliyinə tabe olan şəhərlər sırasında Ərdəbilin və Qarsın adı çəkilmir. (B a x: А.А.Рахмани, Азербайджан в конце XVI и в XVII в.—B., 1981, стр. 87). Yaxud Qazax mahalının idarə edilməsində sülalənin saxlanması faktı da buna bənzər digər faktlar kimi yenidir. Bir sözlə, Şardən irsi Azərbaycan tarixinin XVII yüzilliyini daha mükəmməl və tədqiq etmək üçün son dərəcə etibarlı məxəzdir.
6
Səh.—252. Bu ölkələrdə (Quriya, İmereti və Minqreliya nəzərdə tutulur) çaxırdan və donuzdan ayrı bir şey yoxdur. Məhəmmədin qanunu da onları haram buyurur.
çevirməklə razılaşırlar. Hər il onlar ordan yeddi-səkkiz min qul əldə edirlər... Yaddan çıxarmayın ki, həmin ölkələr bu gün ancaq Türkə xərac verirlər. Hərdənbir fars (Səfəvi—V. A.) zahidləri ordu göndərməklə onları qorxudur və bu cür xərac alırlar. Böyük Abbas (I Şah Abbas—V. A.) isə bütün hakimiyyəti boyunca zəhmətsiz və daha dəqiqi 1627-ci ilə qədər onlardan xərac almışdır. Bu xərac isə hər iki cinsdən olmaq şərtilə dünyanın lap əvvəlindən Kolxidanın Səfəvilərə ödədiyi miqdarda idi.
qadın idi... Ona mənim farsca və türkcə bildiyimi dedilər. O, türkcə yaxşı bilən bir nökər (tərcüməçi—V. A.) gətirtdi... min cür sual verdirdi...
bədbəxt hadisələrə səbəb olan coşğunluğuna görə yunanlar bu adı dəyişib Pont- Evksin qoymuşlar. Bu da «yola getməz», «tərs», «inadcıl» deməkdir. Eyni səbəbə görə türklər də onu «Qara Denqis» adlandırmışlar. «Qara» sözü türk dilində «qorxulu», «təhlükəli», «qəzəbli» mənalarında işlənir. «Qara» sözü epitet kimi sıx meşələrə, iti axan çaylara, uca və sıldırım dağlara da aid edilir. Səh. 131. Böyüklərin oturduğu binalar bütün ictimai binalar kimi Səfəvi binaları üslubunda tikilmişdir. (Səh.—134). Böyük İsmayıl (bizim tarixçilər onu Sofi adlandırırlar) 1 . Xəzər dənizinin qərb sahillərindəki Midiyanı və Ermənistanın bir hissəsini fəth etdikdən və türkləri (osmanlı türklərini—V.A.) bütün o yerlərdən qovduqdan sonra (baxmayaraq ki, hakimiyyətinin başlanğıcında gürcülərdən kömək almışdı) gürcülərə qarşı müharibə etdi. O, müvəffəqiyyətlə müharibə aparıb, ölkəni xərac və girov verməyə məcbur etdi. Gürcüstan Kaxetiya və Kartvelidən başqa Eristavi adlanan daha kiçik krallıqlara malik idi (buna «Födater» deyirlər) və onlar bir-biri ilə müharibə edirlər. Bunun sayəsində gürcülər get-gedə zəiflədilər. Onlar bu xəracı İsmayılın bütün hakimiyyəti dövrü, onun varisi olan böyük ürək və müharibədə xoşbəxt tale sahibi Təhmasibin 2 dövründə də ödədilər. 1 Şah İsmayıl Səfəvi (Xətai) —1486—1524. 2 Şah I Təhmasib (1524—1576).
7
adlanan Kartvelidə hökmran idi. Öz sağlığında bu krallığı iki oğlu arasında bölmüşdü. Böyüyünün adı Simon, o birinin adı David idi. Hər ikisi bölgüdən narazı qalıb, müharibə etdilər, hər ikisi də Təhmasibdən kömək istədilər. Kiçik qardaş birinci xahiş etdiyi üçün Təhmasib cavab verdi ki, o, Məhəmmədiliyi qəbul etsə, atasının bütün torpağına sahib olacaqdır. David təklifi qəbul etdi. O, Məhəmməd dinini qəbul edib, ölkəyə otuz min atlı ilə daxil olan Səfəvi qoşununu qarşılamağa getdi. Onu Qəzvində olan Təhmasibin yanına göndərdilər. Gürcü şahzadəsini ələ keçirən kimi onun qardaşına da dinini dəyişməklə ata-babasının mirasına sahib olacağını vəd edən məktub yazdılar. Simon öz inamından geri çəkilmək istəməsə də, Səfəvi ordusundan qorxub Qəzvinə gəldi. Şahzadələri əldə edən kimi Təhmasib böyüyünü Xəzər yaxınlığındakı Gəncə qalasında həbs etdirdi, o birini isə Gürcüstanın hakimi təyin etdi. O da adını dəyişib Davud xan qoydu ki, bu da onun Məhəmmədi olduğuna nişan verirdi. Sonra o, gürcü böyüklərini sədaqət andı içməyə məcbur etdi, özünün və onların uşaqlarını girov göndərdi. Gürcülər Səfəvilərin əsarətindən
başında olan ikinci İsmayılın 3 dövründə də bir çox Səfəvi əyalətləri kimi, Gürcüstan da azad oldu. Xudabəndə ləqəbli Məhəmmədin 4 hakimiyyətinin ilk dörd ili ərzində də belə davam etdi. O, (Məhəmməd Xudabəndə—V. A.) Gürcüstana onları itaətə gətirmək üçün ordu göndərdi. Davud xan ordunun yaxınlaşmasını eşidib qaçdı. Dediyim kimi, Xəzər yaxınlığında həbsdə olan qardaşı Simon var- dövlət əldə etmək üçün şərait yarandığından Məhəmməd dinini qəbul etdi, Simon xan adı ilə Tiflisin xanı elan edildi. Kaxetiya kralı Aleksandr Məhəmməd Xudabəndənin dövründə vəfat etdi. Onun üç oğlu, iki qızı qaldı. Böyüyünün adı David idi. Cəsarəti və bədbəxtlikləri ilə bütün dünyada məşhur olan bu şahzadə Səfəvilərin ona verdiyi Teymuraz xan adı ilə tanındı. Atası vəfat edən dövrdə o, fars sarayında girov idi. Deyildiyi kimi onu saraya Təhmasib apartdırmışdı. Təxminən eyni yaşda olduqları üçün I Şah Abbasla 5
gürcü adətlərindən daha gözəl olan Səfəvi ənənələri ilə qidalandırmışdılar. Atası ölən kimi dul qalmış anası ağıllı və gözəl şahzadə Ketavan ona Səfəvi tarixçiləri Marian deyirdilər (Məryəm). Xudabəndəyə yazmışdı: «Əlahəzrət, ərim ölmüşdür, onun yerində hökmranlıq etmək üçün oğlum Teymurazı yanıma göndərməyinizi sizdən təvəqqe edir və yalvarıram. Girov üçün onun yerinə qardaşını sizə göndərirəm. Tabeliyini və vassallığını təsdiq edən fakt hazırlandıqdan sonra Teymuraz göndərildi.
3 Şah II İsmayıl (1576—1578). 4 Məhəmməd Xudabəndə (1578—1587). 5 Şah Abbas (1587—1629) Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|