Azərbaycan elmlər akademiyasi şardəN
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNDƏRİCAT
63
Petruşevski qazaxları kiçik bir qızılbaş tayfası kimi (bax: Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX веков.—Л., 1949, стр. 134—135) təsvir edir, şəmşəddinli tayfası haqqında da eyni sözləri deyir. Şardən isə qazaxları Xəzər tayfaları ilə bağlayır. Bu fakt qazaxların türkdilli etnos kimi çox qədim dövrlərdən Azərbaycanda məskunlaşdığını sübut edir.
və «zur» (şeypur, zurna) tərkiblərindən ibarətdir. Görünür ki, zəng (i) etnonimdir. 14. Qırxbulaq «qırx qaynama» (fantan) deməkdir. Deyirlər ki, bu çayın elə o qədər də qaynaması (bulağı) vardır. 15. Səh. 219; 221; 222. Yer, qala, məscid adları bir daha sübut edir ki, hazırkı Ermənistan ərazisindəki türkmənşəli adlar çoxluq təşkil edir və köklü tarixə malikdir.
de la Qer «Məhəbbətin təntənəsi» (1654), R. Kamber «Pastoral» (1659) əsərləri ilə fransız operalarını yaratmış və 1671-ci ildən Fransada «Kral Musiqi Akademiyası» (Qrand-Opera) fəaliyyətə başlamışdı, Şardən gördüyü səhnəni təhlil edərək onun opera olduğunu dərk etmişdi. Fərq onda idi ki, Avropada opera musiqili dram janrı kimi libretto əsasında yazılırdı, Azərbaycanda isə ifaçıların yaddaşı libretto rolunu oynayırdı. İkinci fərq isə ondan ibarət idi ki, Avropada operanın konkret müəllifi vardı. Azərbaycanda isə operanın müəllifi konkret olaraq Azərbaycan xalqı idi. Üçüncü fərq Avropada operanın klassik, Azərbaycanda isə sırf milli musiqi əsasında ifa edilməsi idi. Bir sözlə, Azərbaycan milli operası tarixini iki dövrə bölmək daha düzgündür: 1. Ü. Hacıbəyova qədərki Azərbaycan milli operası; 2. Əsası Ü. Hacıbəyov tərəfindən qoyulan Azərbaycan milli operası (V. A.). 17. Səh. 253—254. Aşiq-məşuqə mövzusu orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yer tutur. Şardənin verdiyi məlumat aşiqin məhz hansı əlamət və nişanlara malik olduğunu göstərir. Bununla belə orta əsrlərdə özünü aşiq adlandıran lirik mən «aşiq» sözünü məcazi mənada işlədir. Yəni sənin eşqin ürəyimdə yuva qurmuşdur, həsrətin isə sinəmə dağ basmışdır. Bu dağı heç kəs silə bilməz. Burada «dağ» sözü də məcazi mənada işlənsə də, real köklərə malikdir (V.A.). 18. Səh. 259. Şardən tərəfindən «türkəsayaq yaşamaq» kimi təqdim edilən istilah daha çox farslara aiddir. Konkret olaraq S. Şirazinin «Gülüstan» əsərinə baxmaq kifayətdir (V. A.). Belə bir istilah o dövrdə həm də siyasi xarakter daşıyırdı, çünki Osmanlı imperiyası Avropanın qənimi, Səfəvi imperiyası isə Avropanın bir növ müttəfiqi idi. Avropa bu iki türk imperiyasını bir-biri ilə hərbə sövq edirdi.
deyildir (V. A.). Toy və onun tərkib hissələrindən biri olan bəzək (gəlini bəzəmək) mərasimi hər bir xalqda özüməməxsus xarakter daşıyır (V. A.).
etmişdir. Araşdırdıqda məlum olur ki. h. 475, miladi 1083-cü il edir. Həmin tarixdə 64
isə Məlik şah Səlcuqi (1072—1092) hakimiyyətdə olmuşdur (bax: Azərbaycan tarixi, I c..— Bakı, 1961, səh. 155; Z. M. Bünyadov. Azərbaycan Atabəylər dövləti. Bakı, 1985, səh. 5—6; 15). Bir sıra tədqiqatçılar Novruz bayramının h. 468 (1076)-ci ildə Məlik şah tərəfindən qanuniləşdirildiyini yazırlar (bax: M. Dadaşzadə. Azərbaycan xalqının orta əsr mənəvi mədəniyyəti.—Bakı, 1985, səh. 118—119). Şardənin məlumatı dəqiq olmasa da, səhv də deyildir. İstər h.468, istərsə də h.475 Məlik şah Səlcuqinin hakimiyyəti illərinə düşür. 21. Səh. 286. Səfiqulu xanla Şardənin söhbətindən belə bir nəticə çıxır: XVII əsrin II yarısından etibarən Səfəvi imperiyasında mərkəzi hakimiyyət zəifləmiş və ayrı- ayrı əyalətlər müstəqilliyə can atmışlar. Son Səfəvi hökmdarı Şah Hüseynin (1694—1722) vəfatından sonra Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqlara parçalanmasının səbəblərini və köklərini XVII əsrin ikinci yarısından başlayan iqtisadi enmədə və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsində axtarmaq lazımdır (V.A.). 22. Səh. 292—293. Orta əsrlərdə vilayət hakimlərinin baş hərəmləri də adamlara cismani cəza vermək hüququna malik olmuşlar. 23. Səh. 304—305. «İndicə deyildiyi kimi, fars tarixçiləri inandırırlar ki, bu şəhər Ermənistanın ən böyük və ən gözəl şəhərlərindən biri olmuşdur» ...Məlum məsələdir ki, heç bir fars və türk tarixçisi Naxçıvanı erməni şəhəri hesab etməmişdir. Şardəni inandırmağa çalışan olsa-olsa onu İrivandan Təbrizə qədər müşayiət edən erməni mehmandarı Azari olmuşdur (V. A.). Görünür ki, Naxçıvanın tarixindən danışarkən Şardən Azariyə isnad etməyi özünə əskiklik saymış, Avropanı inandırmaq üçün fars tarixçilərinə söykənmək istəmişdir. Üç kilsədə saxlanan bir tarixə əsasən (mənbədə bu tarixi əsərin nə adı, nə də müəllifi göstərilir) Naxçıvanı izah etməsi də yuxarıdakı fikri sübut edir.
məşhur Ararat dağının adından götürülmüşdür» ifadəsini işlədir. Doğrudan da hər iki sözdə «ar» tərkibi işlənir. Fərq ondadır ki, «Ararat» sözündə «ar» tərkibi iki dəfə (Ar-ar - a + t), «Araz» sözündə isə bir dəfə (Ar-az/s) işlənir. «Ararat» sözündəki «t» qədim türk dillərinə məxsus cəm şəkilçisidir (bax: С.М.Молла-заде. Топонимия северных районов Азербайджана.—Баку, 1979, стр. 157). «Ar» tərkibinə gəldikdə isə elə Şardənin özü də qədim müəlliflərə əsaslanaraq «ar», «ər», «ur» tərkiblərinin «od» mənasında işləndiyini yazır (bax: Şardən. II c., səh. 311—312). Üstəlik «ur» tərkibi türk dillərində «tanrı», «uca», «müqəddəs» və s. mənalarda işlənir (bax: О.Сулейменов. Азия.—Алма-Ата. 1975, стр. 233: M. Seyidov. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları.—Bakı, 1985, səh. 226, 240, 243. A. M. Məmmədov. Türk-şümer paralelləri; Azərb. dilinin erkən tarixinə dair materiallar. Azərb. filologiyası məsələləri məcmuəsi.—B., 1983, səh. 4-5. «Araz» sözünün ikinci tərkibi isə «az», «as» sözü olub, kas tayfası ilə (yəni kaspilərlə) bağlıdır. Etimoloji mənşəyinə görə, Ararat müqəddəs və ya od tanrısının yaşadığı dağ, Araz isə oda tapınan kasların (kaspilərin) çayı kimi izah oluna bilər. Əgər Araz sözünün etimoloji təhlilində Şardənin məlumatını əsas götürsək (Şardən «az»
65
tərkibini yiyəlik halın artikli hesab edir), onda Araz «müqəddəs çay» kimi izah olunur (V. A.). 25. Səh. 311—312. Şardənin «Səyahətnamə»sinin I cildində olduğu kimi, II cilddə də bir sıra yer adlarının etimoloji mənşəyini çox böyük ustalıqla açır. Məsələn, II cildin 72—74-cü səhifələrində Şardən Qara dənizin etimoloji mənşəyini belə izah edir: «Qara dəniz ilk dəfə Aşkenas (Aşkenas Yafəsin nəvəsinin adıdır) adlanmışdır. Qorxulu və bədbəxt hadisələrə səbəb olan coşğunluğuna görə, yunanlar bu adı dəyişib Pont-Evksin demişlər. Bu da «yolagəlməz», «tərs», «inadcıl» mənasını verir. Türklər də bu səbəbdən ona «qorxunc», «təhlükəli», «qəzəbli» mənasında Qara denqiz deyirlər». Şardənin izahı tamamilə doğrudur, çünki «qara» «qor» sözünün variantıdır və yuxarıdakı mənalara uyğun gəlir (V. A.). ASE-də verilən məlumat isə qeyri-elmidir (bax: ASE, III c., səh. 41—42.—B., 1979). Şardənin «Azərbaycan» sözünə verdiyi etimoloji şərh bu gün də aktualdır, lakin onun əsas fikrinə diqqət verək. O yazır: «...Bu böyük əyalət... Assuriyanı tərkibinə daxil etdiyindən... «Assur» sözünü özünə ad götürmüş və belə adlanmışdır. Mənim fikrimcə də bu, elə həmin şeydir». Burada bir şey həqiqətdir ki, istər «Azərbaycan», istərsə də «Assur» sözündə «az» və ya «as», «ər» və ya «ur» tərkibləri işlənir. Üstəlik professional tədqiqatçılar «az» tərkibini etnonim mənşəli hesab edirlər (bax: F. Zeynalov. Türkologiyanın əsasları.—B., 1981. səh. 39; T. Hacıyev və G. Vəliyev. Azərbaycan dili tarixi.—B., 1983, səh. 26—27), «Asiya» sözündə də «as» tərkibi işlənir. Deməli «as» tərkibi genoloji əsası olan etnonimdir. Bu etnonim Ön Asiyada geniş yayılmış Kaspi («pi» cəm şəkilçisidir) tayfaları ilə bağlıdır. «Az» tərkibi «kas» sözünün fonetik variantıdır, burada «k» samiti tələffüzə uyğun olaraq düşmüşdür. «Az» və ya «as» tərkibi semantik mənşəyinə görə «işıq», «günəş» deməkdir. «Ər» və ya «ur» tərkibi isə «qor» sözünün fonetik variantıdır, «od», «işıq» və s. deməkdir; k, q, x, h, y samitlərinin sözün əvvəlində düşməsi (hesabəli — Əsabəli, yüz-yüz və s.) dilimiz üçün xarakterikdir. «Azərbaycan» sözünün üçüncü tərkib hissəsi «bay» sözüdür, tayfa adı ilə bağlıdır, dördüncü tərkib isə məkan bildirən «can» sözüdür (V. A.). Şardən isə üçüncü və dördüncü tərkibi bir söz—«pekan» kimi təqdim edir. Ümumiyyətlə isə Şardən «Azərbaycan» sözünün etimoloji təhlilində doğru mövqe tutur.
şəhərini erməni əfsanəsi əsasında (hər halda erməni Azarinin təhriki ilə) izah etməyə çalışır. Mərənd sözü də etnotoponimdir. Mar tayfaları ilə bağlıdır (V.A.). Tədqiqatçıların fikrincə, «mar» etnonimin sonrakı formasıdır, qeyri-irandilli etnik nomenklaturaya daxildir, parfiyalılar onları «maday» adlandırdıqları halda, ermənilər «mar» adlandırırdılar. Mar (yəni ilan) totemli bir tayfa... «mağ» adı ilə «mağday» adlanmışdır (bax: И.Алиев. История Мидии.—Б., 1960, стр. 69-70; Ə. Dəmirçizadə. 50 söz.—B., 1968, səh. 15). Sufiyanın etimoloji izahında məhdudluğa yol vermiş Şardən az qala bu şəhərin tarixini XVI əsrin əvvəllərinə bağlayır. Halbuki sufizm IX əsrdən Azərbaycanda bir təriqət kimi mövcud 66
olmuşdur. Hüseyn Həllac Mənsur buna parlaq misaldır. Hər halda Sufiyanın sufilərlə əlaqəsini ən azı VIII—IX əsrlərə aid etmək lazımdır (V.A.). Şardən Qeysəriyyə bazarının inşa tarixində səhv edir. Uzun Həsən h.850 (1446—1447)-də deyil, 1453—1478-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur (bax: S. Onullahi. XIII— XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi.—B., 1983, səh. 24—25). 27. Səh. 317. Xacə Əlişah məscidinin inşa tarixi təqribən verilmişdir. Çünki 1673- dən 400 çıxsaq, 1273 qalar. Halbuki tədqiqatçılar Əlişah məscidinin 1310—1320- ci illərdə tikildiyini və Ərk adlandığını qeyd edirlər (bax: Əbu Bəkr əl-Qütbi əl- Əhəri. Tarix-e Şeyx Üveys. Tərcüməçilər: M. D. Kazımov və B. Z. Piriyev.—B., 1984, səh. 30—66, qeyd 103). Əmir Şeyx Həsən Bozorq məscidinin inşa tarixi Şardənin hesablamasına görə 1353-cü ilə (1673—320-1353) düşür. Tədqiqatçılar isə həmin məscidin 1342-ci ildən inşa edilməyə başlandığını göstərirlər (bax: Əl- Əhəri. Göstərilən əsəri, səh. 44). 28. Səh. 319. «Bu məscidi türklər tikdiyi üçün, farslar... onu natəmiz saxlayırlar» ifadəsi ilə Şardən eyni bir xalqı zəhərli qılınc kimi iki bölən şiə və sünni məzhəbləri arasındakı təriqət düşmənçiliyinə işarə edir. Burada «farslar» sözünü müstəqil mənada deyil, «şiə» sözü kimi başa düşmək lazımdır. Şardən «canavar rəqsi» barədə məlumat verən ilk səyyahdır.
edir və ciddi bir səhvə yol verir. Halbuki Təbriz və Yekbatan (Həmədan) müxtəlif şəhərlərdir (bax: S. Onullahi. XIII—XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi.—Bakı, 1982, səh. 33). 30. Səh. 325—326. «Təbriz» sözünün etimoloji təhlilində Şardən fars dilinə söykəndiyi üçün səhvə yol verir. S. M. Onullahi «...Təbriz tarixi»nin 40—41-ci səhifələrində yazır: «Təbrizin keçmiş adı Tarul, Surxab dağının keçmiş adı Tarun və Tori ilə əlaqədardır... Bu dağın adı keçmişdə Tauri və ya Tovri olmuşdur». Başqa bir tədqiqatçı isə bu sözün «tavr» tayfaları ilə bağlı olduğu qənaətinə gəlir (bax: Ə. Fərzəli. Neçə Təbriz var? «Azərbaycan gəncləri» qəzeti. 9 fevral, 1984-cü il). Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Təbriz sözü «tavr» və ya «təbr» və «iz» tərkiblərinə ayrılmalıdır. «İz» isə «ocuz», «gündüz», «ulduz» və s. Sözlərə qoşulan «uz», «üz», «ıs», «is» tərkiblərinin fonetik variantıdır, «işıq» deməkdir (bax: M. Seyidov. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları.—B.. 1983, səh. 255—256). Belə ki, Təbriz «işığa tapınan tavrlar» deməkdir. Bu türkdilli tayfa və tayfa birləşmələrinin ən qədim zamanlardan oda, işığa tapınmasına sübutdur. 31. Səh. 327. Mahmud Qazan xan. Hülakülər sülaləsindəndir. O. h.695-ci ilin məhərrəm ayından (10.XI— 9. XII. 1295) hakimiyyət sürməyə başlamış, h. 703-cü il şəvvalın 15-də yekşənbə günü (21. V.1304) 33 yaşında vəfat etmişdir (bax: Əl- Əhəri. Tarix-e Şeyx Üveys—B., 1984. səh. 23—26). 32. Səh. 328. Sultan I Səlim Yavuz 1467/68, ya da 1470/71-ci illərdə anadan olmuş, 1520-ci ildə İstanbulda vəfat etmişdir. 1514-cü ildə Çaldıran vuruşmasında Şah I İsmayıla qalib gəlmişdir (bax: ASE, VIII c., səh. 372.—B., 1984). Sultan I
67
Süleyman Qanuni (Avropa ədəbiyyatında möhtəşəm Süleyman) 1495-ci ildə anadan olmuş, 1520-ci ildən hakimiyyətə keçmiş, 1566-cı ildə Macarıstana yürüş zamanı Sigetvarda vəfat etmişdir (bax: ASE,. IX c., səh. 99.—B., 1986). 33. Səh. 329. Sultan II Murad (1574—1595). O, hakimiyyətə keçən kimi Amasiya müqaviləsini (1555) pozub, Səfəvilərə qarşı hərbi yürüşlərə başlamışdır (bax: А.А.Рахмани. «Тарих-е алам ара-и Аббаси» как источник по истории Азербайджана», стр. 65.—B., 1900). Şardən Təbrizin 1603-cü ildə Şah I Abbas tərəfindən necə alındığını ətraflı təsvir edən ilk avropalı səyyahdır (V. A.).
Çünki III əsrin II yarısından Ermənistan Sasanilər tərəfindən zəbt edildi. Buna görə də, Sasani şahları həm də erməni şahları hesab olunurdu. VI əsrin sonunda isə Sasanilər Ermənistanın çox hissəsini Bizansa güzəştə getdi (bax: ASE, IV c., səh. 83.—B., 1980). Xosrov məsələsinə gəldikdə isə, iki Xosrov vardır. I Xosrov tarixdə Nuşirəvan və Ənuşirəvan adı ilə tanınır, 531—579-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. II Xosrov tarixdə Xosrov Pərviz adı ilə tanınır, 591—628-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. Mehranilərin Şimali Azərbaycana keçməsi onun adı ilə bağlıdır (bax: Р.Б.Геюшев. Христианство в Кавказской Албании, стр. 47.—Б., 1984). Xosrov Pərvizin hakimiyyətə gec gəlməsinin səbəbi odur ki, Bəhram Çubin 579-cu ildə I Xosrovu (o həm də IV Hörmüzd adlanırdı) taxtdan salmış və özünü «şahənşah» elan etmişdi. Bu vəziyyət 591-ci ilə qədər davam etmişdir. 591-ci ildə Xosrov Pərviz Bizans ordusunun köməyi ilə Sasani sərkərdəsi Bəhram Çubini məğlub etmiş, Bəhram Çubin türk xaqanının yanına qaçsa da, orada öldürülmüşdür (bax: ASE, II c., səh. 154.—B., 1988). Deməli, Xosrov adlı erməni şahı olmamışdır. Şardən də bu barədə məlumat verən erməni müəlliflərinin heç birinin adını çəkmir. Çünki bu məlumatın doğruluğuna şübhə edir. Əks halda, mənbənin 323, 324, 325, 326-cı səhifələrində Təbrizin etimoloji mənşəyindən danışarkən, bu məlumatı ora əlavə edərdi. Təbriz tarixini uzun-uzadı şərh edəndən sonra «...fars şahları orada yaşayırdılar», «erməni şahı Xosrov» Şahistan adını dəyişib Təbriz adını qoymuşdur. Təbriz ermənicə hərfi mənada «intiqam yeri» deməkdir» cümləsinin işlədilməsi toydan sonra nağara kimi səslənir. Erməni dilində «intiqam yeri» sözünün «Təbriz» şəklində işlənməsi isə daha gülüncdür (V. A.). Kimin kimdən intiqam alması da yuxarıda aydınca göstərilib. Sasani hökmdarı Xosrov Pərviz hakimiyyəti öz əlinə keçirən Sasani sərkərdəsi Bəhram Çubindən intiqam alıb. Qısası, Təbrizin etimologiyası barədə Şardən tərəfindən verilən məlumatlar farspərəstlərlə ermənipərəstlər arasında özünü itirmiş bir fransızın çaşqınlığından başqa bir şey deyildir. Bir sözlə, Şardənin Təbrizlə bağlı etimoloji şərhi elmilikdən və reallıqdan uzaqdır (V. A). Bax: qeyd 30.
hakimiyyətdə olmuşdur. Onu sonuncu Səfəvi şahı Şah Hüseyn (1694-1722) əvəz etmişdir.
68
səh. 39, 126, 140, 160, 168).
ifadəsinin işlənməsi sübut edir ki, XVII əsrdə Əfqanıstanda xeyli türkdilli tayfalar yaşayırmış (V. A.).
edilən fakt Səfəvi imperiyasına tabe olan əyalətlərdə narazılığın silahlı toqquşma səviyyəsinə gəlib çıxdığını göstərir.
mərkəzi hakimiyyətdən ayrılmaq cəhdi kimi qiymətləndirilməlidir. Bir sözlə, xanlıqlara parçalanma öz tarixi kökləri ilə XVII əsrin II yarısına bağlıdır. Şah II Abbasın (1643—1666) vəfatından sonra taxta çıxan Şah Süleymanın (1666—1694) dövründə mərkəzi hakimiyyətdə başlanan hərc-mərclik (bax: qeyd 21) Şah Hüseynin dövründə (1694—1722) son nöqtəyə çatır və Səfəvi imperiyası ayrı-ayrı əyalətlərə və xanlıqlara parçalanır (V.A.).
olmuşlar» ifadəsinə tənqidi yanaşmaq lazımdır. Bütün orta əsr mənbələrində hakimiyyətə qarşı çıxan xalq «vəhşi», «dikbaş», «ovbaş» və s. ifadələrlə təsvir edilir.
69
JAN ŞARDƏN VƏ ONUN «SƏYAHƏTNAMƏ»Sİ HAQQINDA.................... 3 BİRİNCİ KİTAB ................................................................................................. 6 İKİNCİ KİTAB .................................................................................................... 6 İZAHLAR VƏ ŞƏRHLƏR ................................................................................ 62
70
Jan Şardən PARİSDƏN İSFAHANA SƏYAHƏT
Rəssamı V.Ustinov Texniki redaktoru T. Ağayev. Korrektoru S. Əliyeva.
Yığılmağa verilmiş 19. 07. 93. Çapa imzalanmış 03. 01. 94. Kağız formatı 84x108 1 / 2 . Mətbəə kağızı № 2. Şrifti ədəbi qarnitur. Yüksək çap üsulu. Şərti çap vərəqi 5,04. Rəngli şərti ç. v. 5,04. Hes-nəşriyyat vərəqi 5,28. Tirajı 5000. Sifariş 436.
«Elm» nəşriyyatı 370143. Bakı-143. Hüseyn Cavid prospekti, 31. Akademiya şəhərciyi. Əsas bina. Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyinin «Qızıl Şərq» mətbəəsi. Bakı, Həzi Aslanov küç. 80.
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|