Azərbaycan elmlər akademiyasi şardəN
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
48
getmək üçün Arazı keçirlər. Bəzi müəlliflər qədim müəlliflərin Ariamen adlandırdıqları şəhərin viran qalmış əski Culfa olduğu qənaətinə gəlirlər. Ona görə bunu qədim Culfa adlandırırlar ki, İsfahanla üzbəüz tikilmiş başqa bir Culfadan fərqləndirsinlər. Bu şəhəri qədim adlandırmaqda tamamilə haqlıdırlar, çünki o, başdan-başa dağıdılmış və viran edilmişdir. Təkcə böyüklüyü hiss olunur. Bundan başqa heç nə təsəvvür olunmur. Bu şəhər çay boyunca, sahil uzunu salınmışdır: dağ döşündə yerləşir. Çətin və bərk küçələr saysız-hesabsız istehkamlar vasitəsilə qorunur. Ermənilərin deməsinə görə, bu şəhərdə dörd min ev olmuşdur. İndi xarabalıqlara əsasən demək olar ki, bunun yarısına qədər (iki min ev—V.A.) ola bilərdi. Hələ bunların da əksəriyyəti daxmalardan, dağda qazılmış və adamların yaşamasından daha çox, sürü üçün yararlı olan mağaralardan ibarətdir. İnanmıram ki, dünyada Qədim Culfa kimi daha çox barsız-bəhərsiz və idbar bir yer olmuş olsun. Həqiqətdə onun qonşuluğunda daha xoşbəxt və daha barlı-bəhərli yerlər var. Burası da doğrudur ki, daha quru, daha daşlı bir yerdə yerləşən şəhəri heç görməmək olurmu? Uzun bir amfiteatra bənzədiyindən görünüşü yaxşı idi. Hazırda ancaq təxminən hamısı ermənilərdən ibarət olan otuz ailə vardır. Culfanı xaraba qoyan I Abbas olmuşdur və onun bütün məharəti Culfanı möhkəmləndirməyə sərf edilmişdir. Türk ordusunu ərzaqdan məhrum etmək məqsədilə, eyni sərhəd xəttində yerləşən Ermənistanın digər yerlərini və Naxçıvanı xarabazara çevirmişdir. Culfanı da bu məqsədlə xaraba Səh.—309 qoymuşdur. Bu incə siyasətçi və bu böyük kapitan öz qüvvələrinin düşmən qüvvələrinə bərabər olmadığını görərək, hər il farsların gəlməsinə, orda istilaçılıq etməsinə mane olmaq, onları müvəqqəti də olsa dayandırmaq üçün vasitələr fikirləşərək, Ərzurum və Təbriz arasındakı yerlərin İrivan və Naxçıvan xətti boyunca səhraya çevirməyi qərara aldı. Adətən türklər bu xətdən keçib gəlir, orda öz ordularını doyuzdurmaq üçün kifayət qədər ərzaq tapır və möhkəmlənirdilər. Belə ki, o, (I Abbas—V. A.) oradan adamları və taxılı daşıtmış, bütün kəndlərə və bütün ağaclara od vurdurmuşdur; hətta bir çox su paylaşdıran kalonkaları zəhərləmişdi. Bu barədə tarix kitablarında yazmışlar. Kimlər ki, onları oxuyublar, bunun ona tamamilə müvəffəqiyyət gətirdiyini bilirlər. Yaşadığımız yerə qayıtmaq üçün Araz məşhur çaydır və İrivanı Midiyadan ayırır. Başqalarının təsdiq etdiyi kimi, o öz mənbəyini Nuhun gəmisi dayandığı dağdan alır. Ola bilsin ki, onun adı məşhur Ararat dağının adından götürülmüşdür. O, burdan axıb Xəzər dənizinə tökülür. Bu, böyük və çox iti axan, sürətli çaydır. Öz axını boyunca saysız-hesabsız adsız kiçik çayların və çoxlu sel sularının hesabına şişir. Culfanın yuxarı hissəsində və müxtəlif yerlərdə dəfələrlə bu çay üzərindən körpü salmışlar, lakin bütövlükdə gəmilərə bənzəyən bəzi bəndlər və ağac tirlər çayın təzyiqinə davam gətirməmişdir. Havalar yumşalanda, yazbaşı qonşu dağlardan əriyib axan qar sularından şişir, qəzəbli olur, bəndləri və başqa qurğuları ağzına alıb aparır. Həqiqətdə isə, suların səsi Səh.—310 və axınının sürəti 49
ilə adamları heyrətə gətirir. Biz onu (Araz çayını—V. A.) bir dəfəyə otuz adam və iyirmi at götürən böyük bir gəmidə keçdik. Mən ancaq özümlə adamlarımı və yükümü keçirdim. Onu dörd adam idarə edirdi. Onlar yavaş-yavaş sahil boyunca üç yüz addım yuxarı qalxdılar. Suyun axarında çaşaraq barkı (böyük yelkənli gəmi—V.A.) tərk edərək, onu o biri sahilə çəkib, yana dartmaq üçün uzun və güclü üfüqi sükandan istifadə etdilər. Bir göz qırpımında sel onu (gəmini—V.A.) ifadə edilə bilməyən bir coşğunluqla beş yüz addım axıtdı. Qayıqçılar Arazdan belə keçirlər. Onlar çayı keçib qayıtmağa iki saatdan çox vaxt sərf etdilər. Çünki onu keçmək üçün çox səy göstərmək lazım gəlir. Qışda suyun səviyyəsi aşağı düşəndə çaydan dəvə ilə də keçmək olur. Bərə Culfadan yarım lyö kənarda, çayın yatağının ən geniş olduğu və daha sakit axdığı bir yerdədir. Deyirlər ki, Araz Ermənistanı Midiyadan ayırır. Əvvəllər Asiyada imperiya sayılan bu krallıq (Midiya—V.A.) hazırda Səfəvi dövlətinin bir hissəsinə çevrilmişdir. Farslar onu Azərbeyan və ya Azürpekan adlandırırlar. Bu əyalət Səfəvi imperiyasının ən böyük əyalətlərindən biridir. Şərqdən Xəzər dənizi və Hirkanla, cənubdan Part əyaləti ilə, qərb tərəfdən yuxarı İrivanla və Araz çayı ilə, şimalda isə Dağıstanla həmsərhəddir. Deyildiyi kimi, Dağıstan dağlıq ölkə olub Moskva kazakları ilə həmsərhəddir. Torus (Tavr ?—V.A.) dağlarının bir hissəsini
Midiyadan və həmçinin Atropati və ya Atropaten adlanan qərbi, yaxud kiçik Midiyadan ibarətdir. Assuriya yuxarı İrivanın bir hissəsidir. Farslar deyirlər ki, bu əyalət Azərbaycan, yəni «od yeri» və ya «od ölkəsi» adlanmışdır. Çünki ən məşhur od məbədi burada tikilmişdir. Onda atəşpərəstlərin allah hesab etdikləri od saxlanırdı, bu dinin baş kahini orda yaşayırdı. Atəşpərəstlərin qalıqları olan Qebrlər bu yerin Şamaxıdan ikigünlük məsafədə olduğunu göstərirlər. Onlar qaçılmaz bir həqiqət kimi, əmin edirlər ki, hələ də müqəddəs od ordadır, yerin altından çıxan məkin oduna bənzəyir. Oda sitayiş üçün gedənlər onu alov şəklində görürlər. Onlar bu oda tamam zarafata bənzəyən daha bir xüsusiyyət də əlavə edirlər: orda yeri qazıb üstünə qazan qoymağı bacarsalar, bu od onu qaynadır, içində olanları bişirir. Azərbaycan adına yenidən qayıtmalı olsaq deməliyik ki, etimologiyası düzgündür. Belə ki, «az» yiyəlik halın artiklidir. «Ər» və ya «ur» qədim fars dilində, qədim Şərq idiomlarının əksəriyyətində olduğu kimi «od» deməkdir və pekan «yer» və ya «ölkə» mənasını verir. Təkcə bunu bilirəm ki, bəzi adamlar onu «Asurpekan» şəklində tələffüz edir və yazırlar. Bu da «Assur ölkəsi» deməkdir. Belə deyirlər ki, bu böyük əyalət Assuriyanı tərkibinə daxil etdiyindən (bütün müəlliflərin fikri belədir) Assur sözünü özünə ad götürmüş və belə adlanmışdır. Mənim fikrimcə də, bu, elə həmin şeydir. Mən belə hesab edirəm ki, «Assur» sözü «as», «ur» sözündən əmələ gəlmişdir. «Od» mənasındadır. Muaz bütpərəst şahzadə olan, oda sitayişi Səh.—312 işə salan və Sama çatan hissəni və onun ata mülkü Xaldeyanı fəth edən Nəmruddan danışarkən deyir ki, bu patriarxın (qəbilə başçısı—V. A.) oğlanları oddan geri çəkildilər; çünki Aşşur orada tək idi. Kifayət
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|