Azərbaycan elmlər akademiyasi şardəN
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
46
edirlər. Onlar həmçinin ərəblər bu ölkəni fəth etməmişdən əvvəl burda Fars şahı Bəhram Çubin tərəfindən beş şəhər salındığını deyirlər. Şəhərə kənardan baxdıqda, onları qorumağa gücü çatmadığını hiss edən I Şah Abbas tərəfindən keçən əsrin sonunda dağıdılan çoxlu istehkamlar (qalaça) və böyük bir qalanın viranələri görünür. O, Naxçıvanı türklərin əlindən aldıqdan sonra qala və istehkamları sökdürmüş, xaraba qoymuş, əhalisini köçürmüşdü. Türklərin möhkəmlənməsinə və ərzaq tapa bilməsinə mane olmaq üçün hər yerdə bu üsuldan istifadə edirdi. Həqiqətən, bu şəhər hazırkı vəziyyətinə görə ürək ağrıdan bir obyektdir. İndicə deyildiyi kimi, fars tarixçiləri inandırırlar ki, bu şəhər İrivanın (görünür Şardəni bəylərbəyliyin inzibati ərazi bölgüsü çaşdırmışdır — V. A.) ən böyük və ən gözəl şəhərlərindən biri olmuşdur. Məşhur üç kilsə Monastrında qorunub saxlanan tarixdə (? həmin tarix müəllifi haqqında məlumat verilmir—V. A.) xəbər verir ki, bu şəhər qədim yunan tarixçilərinin Artaqzat adlandırdıqları Ardasşad şəhəridir.
onu tikməyə başlamasını deməklə, Naxçıvanı daha da qədimlərə çəkirlər. Bu şəhərin adının etimologiyasını həmin mənşəyə bağlayırlar. Belə ki, onların deməsinə görə Naxçıvan qədim erməni dilində ilk yaşayış və ya ilk sığınacaq deməkdir. Ptolomey bu yerdə bir şəhərin adını çəkir, onu Naqzuan adlandırır ki, bu da Naxçıvan ola bilərdi. Belə hesab edirəm ki, məşhur Artaqzat və ya Artaqzazat (mənbədə səhvən belə yazılsa da, müəllifin demək istədiyi göz qabağındadır— V. A.) Araz çayının lap yaxınlığında olmuşdur. Çünki Tasit Araz çayının şəhərin yaxınlığından axdığını yazır. Biz görəcəyik ki, Araz Naxçıvandan yeddi lyö kənardan axır. Üfüqünə görə qütb hündürlüyü fars üstürlabları üzərində 38 dər. 40 san. uzunluq dairəsi isə 81 dər. 34 san. qeyd edilmişdir. Naxçıvan, yuxarıda deyildiyi kimi, Ermənistanın (İrivan bəylərbəyiliyinin—V. A.) bir hissəsinin paytaxtı olduğu üçün orada bəylərbəyinin yerinə xan olur. Naxçıvandan beş lyö Şimalda Abrener adlı böyük bir şəhərcik vardır. Bu, barlı çöl deməkdir. Bu şəhərin və bir-birinin yaxınlığında yerləşən daha başqa yeddi şəhərin əhalisi Roma katoliklərindən ibarətdir. Onların yepiskopu və məhəllə keşişi Dominikçilər idilər. Onlar erməni dininə qulluq edirlər (burada: dini ayinlər icra edirlər—V. A.). Dom Bartelemı adlı baloniyalı italyan dominikçi (1215-ci ildə katolik Dominik bidətçilərə qarşı mübarizə məqsədilə belə bir dini orden yaratmış, onlar XIII əsrdən missionerlik fəaliyyətinə başlamışlar: Bax, ASE III c., səh. 504—V.A.) papanın məsləhəti ilə 350 il əvvəl bu yeri qaydaya salmışdır (burada missionerlik fəaliyyətinə başlamışdır—V. A.). Bu yerin ətrafında olan daha iyirmi başqa şəhərciyi bu qayda ilə erməni patriarxlığından və ilk dinlərindən döndərmişlər. Bu işdə Roma inadla onlara kömək etmişdir. Onlar günbəgün azalırlar, çünki Səh.— 306 erməni patriarxı və Naxçıvan hakimləri onları təqib edirlər. Bu yazıqlar 47
hakimiyyət və tabeçilikdən uzaqlaşmağı qərara aldıqları üçün hakimlərin (erməni patriarxı və Naxçıvan hakimləri—V. A.) hiddət və qəzəbinə düçar olmuşlar. Bununla əlaqədar olaraq, 1664-cü ildə bir Dominikçi italyan papanın səfiri kimi Səfəvi imperiyasına gəlmişdir. O, şahın adına məktublar və özü ilə Avropadan vacib adamlar gətirmişdi. O, əlahəzrətə hədiyyələr verir və həqiqətən hər il şah xəzinəsinə vergi vermək şərti ilə həmin Roma katolik şəhərciklərini əldə edir. Onların il ərzində nə miqdarda vergi verəcəkləri Midiyanın baş vergi yığanı və iqtisadçısının siyahılarının aşağısında öz əksini tapmışdır. Bunu əsas götürərək, bu intendentə, Naxçıvan hakimlərinə və şahın digər adamlarının hamısına onların öz yurisdiksiyasında (mühakimə hüququ—V. A.) tam müstəqil olduqlarını tanımaq, onların ərazisində heç bir şey tikməmək əmr edilmişdi. Bu qayda həmin şəhərlərə az xeyir verdiyi halda, nəticə etibarı ilə çox ziyan vurmuşdur; bir gün onların xaraba qalmasına səbəb olacaqdır. Onların hərəkətindən və Abbasa (II Şah Abbasa—V. A.) şikayət etmələrindən incimiş, Naxçıvan regentləri bu xeyirxah şah öləndən sonra onları min cür yolla alçaldır, onlardan şah xəzinəsinə verdiklərindən üç-dörd qat artıq pul alırlar. Regentlər canişinliyin (burada Naxçıvan xanlığı—V. A.) yanında böyük nüfuza malik idilər və alçaqlıq edirdilər. Canişinlik və yumşaqlıq göstərirdi. Buna görə də onlar (katolik missionerləri—V. A.) haqq qazana bilmədilər. Midiya intendenti daha pis hərəkət edib, saraya bu əyalətin qeyd kitabçasından saxta çıxarışlar göndərdilər. Həmin saxta çıxarışlardan belə mə
şəhərciklər—V. A.) ildə on səkkiz min livr ödəməlidirlər. Bu da onların qanunla ödəməli olduqları verginin düz iki qatına bərabərdir. Hər dəfə onlar xəzinəyə doqquz min livr miqdarında vergi verirlər. Onlara verilən qəbzdə ödəməli olduqlarından az vergi verdikləri qeyd olunur. Bununla da, onları təhqir etmək onlar haqqında iftira yaymaq və istədikləri vaxt onları var-yoxdan çıxarmaq üçün özlərinə yol açmış olurlar. Naxçıvana gəlib çatanda Naxçıvan hakimi şəhərdə deyildi. Onun yerinə oğlu oturmuşdu və o, mənim gəlişimdən tezliklə xəbər tutdu. Məni nahara dəvət etmək üçün yanıma adam göndərdi. Daş-qaş və saat göstərməyimi xahiş etdi. Onun mənimlə etdiyi hərəkətdən qətiyyən razı qalmadım. Belə ki, xeyli nəvaziş göstərdikdən və nahar verdikdən sonra məni məmurları ilə tək qoydu. Onlar bəzi yollarla mənə təzyiq göstərdilər ki, İrivanda 60 pistola satmaqdan imtina etdiyim pulları onlara əlli pistola satım. Əgər məndə şah tərəfindən verilən patent (ticarətlə məşğul olmaq üçün şəhadətnamə—V. A) və pasport olmasaydı mənimlə daha pis rəftar edərdilər. Var-dövləti məlum xaricilər üçün dərilərinin soyulduğu yer bu cür yerlərdir. Elə hey keçid üçün haqq vermək lazım gəlir. 13. (13 aprel, 1673 V. A.). Naxçıvandan yola düşüb, yeddi lyö getdik. Birinci lyödə lap böyük bir körpüdən keçdik. Bu ölkənin camaatı həmin körpünün altından axan çaya Naxçıvançay deyirlər. Keçib getdiyimiz ölkə quru barsız- bəhərsiz daşlı təpələrdən ibarətdir. Araz çayının kənarında gecələdik. Şərqlilər onu
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|