Azərbaycan elmlər akademiyasi şƏRQŞÜnasliq institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
(qoyun ili) - hicri qəməri 978-979-cu ilin hadisələrini təsvir etmiĢdir. Yuxarıda göstərildiyi kimi Səfəvilər dövründəki tarixi hadisələrin təsviri bir qayda olaraq monqol-türk təqvimi və hicri-qəməri təqvimi əsasında verilmiĢdir. Daha doğrusu, əvvəlsə monqol-türk illəri - siçan, öküz, pələng, dovĢan, balıq, ilan, at, qoyun, meymun, toyuq, it, donuz - verilir, sonra isə həmin illərə müvafiq olan hicri-qəməri təqvimin illəri göstərilir. Bu iki təqvimin birincisində təqvim Ay - GünəĢ sisteminə, ikincisində isə ancaq Ay sisteminə əsaslandığı üçün hər monqol-türk ili hicri-qəməri təqviminin 2 ilinin hər birinin bir neçə ayına təsadüf edir. «Təkmilətül-əxbar»da son il olaraq təsvir edilən «quy yil» (qoyun ili) hicri- qəməri təqvimin 978-979-cu illərinin hər birinin bir neçə ayına təsadüf edir. 53 Buna görə Əbdi bəy «Quy yil»in yanında qəbul etdiyi ümumi qayda əsasında yazmıĢdır: «Dər quy yil, bəziha sənə səmanə və səbeyn və tisəmiətə və bəziha sənə tisə». (Qoyun ilində, bəzi (ayları) doqquz yüz yetmiĢ səkkiz və bəzi (ayları) isə (doqquz yüz yetmiĢ) doqquzuncu ildə). Bu qeyddən sonra Əbdi bəy Allaha Ģükür edir ki, ġah Təhmasib, Ģahzadələr sağ və salamatdır, məmləkətdə əmin-amanlıqdır. Cəmi üç sətir olan bu ümumi sözlərdən sonra göstərilir ki, «Kitab həmin ilin əvvəllərində tamam oldu. Bundan artıq yazmayacağam. Əgər həyatım baqi qalsa, bundan sonra ayrısa bir «cild» yazacaq və vacib hadisələri orada qeyd edəcəyəm». Bu məlumatdan sonra əsərin «zeyl» (əlavə) hissəsi baĢlayır. Bütün bu qeydlərdən belə nəticə çıxır ki, «Təkmilətül-əxbar» 978-ci ilin əvvəllərində tamamlanmıĢdır. Həmin nəticənin doğruluğunu həm müəllifin 978-ci ilin hadisələrindən əsaslı bir Ģey yazmaması, həm 269-cu vərəqdən 289-cu vərəqə qədər olan «Zeyl» və «Xatimə»də 979-cu il hadisələrindən danıĢmaması, həm də «zeyl»in əvvəlində «indi ki, 978-ci ildir» deməsi təsdiq edə bilər. Maddeyi-tarix kimi verilmiĢ «Kərayim-asare» (=978) sözləri də buna əlavə bir sübutdur. QarĢıya belə bir sual çıxa bilər, bir halda ki, Əbdi bəy əsərini 978-ci ildə qurtarmağı nəzərdə tutmuĢdu, bəs nə üçün bəziləri 978 və bəziləri 979-cu ildə yazmıĢdır? Çünki qoyun ili hicri-qəməri 978-979-cu illərə bərabərdir. Həm də güman etmək olar ki, müəllif əsərini davam etdirmək fikrində imiĢ. Lakin hər hansı bir hadisə onu əsəri 978-ci ildə tamamlamağa məcbur etmiĢdir. Məsələn, ola bilər ki, ġah Təhmasib «Sərihül-mülk»ü tələb etmiĢ, o, Qəzvinə gəlməli olmuĢ, gələrkən «Təkmilətül-əxbar»ı da özü ilə paytaxta gətirib. Pərixan xanıma təqdim etmək fikrində olmuĢdur. Yaxud, sadəcə olaraq paralel iĢlədiyi «Sərihül-mülk»ü qurtarmıĢ, onu gətirib Ģaha, «Təkmilətül-əxbar»ı isə Pərixan xanıma təqdim etmək istəmiĢdir və s. Bu və digər səbəblərə görə Əbdi bəy 978-ci ildə baĢ vermiĢ hadisələri təsvir etməmiĢ, əsərin «Zeyl» və «Xatimə» hissələrini yazıb, Qəzvinə gətirmiĢdir. Hər halda, son nəticə olaraq qeyd edilir ki, Əbdi bəy «Təkmilətül-əxbar» adlı ümumi tarix əsərini Ərdəbil Ģəhərində yaĢayarkən 1570-ci ilin ortalarında yazıb tamamlamıĢdır. «Təkmilətül-əxbar» xüsusi tədqiqat obyekti kimi geniĢ tədqiq edilməmiĢ və heç bir dilə tərcümə olunmamıĢdır. Əgər bəzi tarixçilərin, kataloq müəlliflərinin qeydləri nəzərə alınmazsa, Əbdi bəy və onun «Təkmilətül-əxbar» əsəri haqqında ilk, nisbətən geniĢ və dəqiq məlumat bu sətirlərin müəllifi tərəfindən verilmiĢdir. 54 Tarix elmləri doktoru Oktay Əfəndiyev «XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması» 55 və «XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvi dövləti» 56 adlı monoqrafiyalarında «Təkmilətül-əxbar» və onun müəllifi haqqında bəzi qeydlər etmiĢdir. Bunlardan əlavə, o, «Təkmilətül-əxbar» barədə ayrıca bir məqalə də yazmıĢdır. 57 O. Əfəndiyev ilk dəfə olaraq «Təkmilətül-əxbar»ın ġah Ġsmayıla aid hissəsini (905-930-1499-1524-cü illər) rus dilinə tərcümə etmiĢ və B.N.Zaxoder nüsxəsinin 242a-252a vərəqlərinin foto-surətini çap etdirmiĢdir. 58 Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Əbdi bəy «Təkmilətül-əxbar»ın Səfəvi dövrü hissəsini yazarkən Ģəxsi müĢahidələrinə əsaslanmıĢ və yeri gəldikcə saray dəftərxana və kitabxanasındakı rəsmi sənədlərdən, həmçinin ġeyx Səfi məqbərəsi nəzdindəki zəngin kitabxanadan istifadə etmiĢdir. O, bunlardan əlavə, xüsusilə, Ülamə, Əlqas Mirzə və Osmanlı Sultanzadəsi Bayəzidlə əlaqədar hadisələrin təsvirində «Təzkireyi-Təhmasib» adı ilə məĢhur olub bir neçə dəfə çap və bir neçə dilə tərcümə olunan əsərdən də faydalanmıĢdır. XVI əsrin son rübü, XVII əsrin əvvəllərində ġah Ġsmayıl və ġah Təhmasibin hakimiyyət baĢında olduğu illəri təsvir edən çoxlu tarixi əsər yazılmasına baxmayaraq, «Təkmilətül-əxbar» öz əhəmiyyətini itirmir. Bu əsərin də özünə görə bir sıra məziyyətləri vardır. Belə ki, «Təkmilətül-əxbar»da olan bəzi hadisələrin təsvirinə baĢqa əsərlərdə rast gəlmirik, yaxud burada olan bəzi hadisələr nisbətən geniĢ və dəqiq təsvir edilmiĢdir və s. «Təkmilətül-əxbar» XVI əsrin ilk üç rübündəki hadisələri öyrənmək üçün ilk mənbə kimi çox qiymətlidir. Buna görə «Təkmilətül-əxbar» Azərbaycan SSR EA ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun yazılı abidələrin nəĢri və tədqiqi Ģöbəsində Azərbaycan dilinə tərcümə edilib, nəĢrə hazırlanmıĢdır. Tərcümə zamanı «Təkmilətül-əxbar»dakı bir sıra tarixi hadisələr bəzi tarixi əsərlərlə müqayisədə verilmiĢdir. Həmin əsərlərin adı qısa Ģəkildə aĢağıdakı Ģərti iĢarələrlə qeyd edilmiĢdir; B - «Təkmilətül-əxbar»ın B.N.Zaxoder - Bakı nüsxəsi. M - «Təkmilətül-əxbar»ın Məclisi-Ģurayi-milli kitabxanası nüsxəsi. T.ġ.Ġ. - Mahmud ibn Xandəmirin «Tarixi-ġah Ġsmayıl və ġah Təhmasib əsəri, Britaniya muzeyi nüsxəsi, OR - 2939. Ə.T. - Həsən bəy Rumlunun «Əhsənüt-təvarix» əsəri, Kəlküttə, 1931. ġ.N. - ġərəf xan Bidlisinin, «ġərəfnamə» əsəri, rus dilinə tərcümə edəni E.Ġ.Vasilyeva, Moskva, 1967. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|