Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

qalanlara yardıın edir. Xızır peyğəmbər təkcə fızİki yardım 
deyil,  elmi-mənəvi  zənginləşmədə  də  ciddi  rol  oynayır.  O 
söz  sahibidir,  ilhamvericidir.  Şeyx  Nizaminin,  Nəsiminin, 
Xətayi  və  başqalarmm  əsəriərində  onlarm  Hz.  Xızırdan, 
həyat  çeşməsindən  (Abı-həyat)  bəhrələndikiəri  dönə-dönə 
qeyd edilmişdir. Qaynaqlara söykənərək demək olar ki, Hz. 
Xizırm elmi digərlərindən daha fərqli olmaqla çox yüksəkdir. 
0   dərəcədə  yüksəkdir  ki,  təkcə  adi  insanlara  deyil  Hz. 
Musa (ə.s) a elm öyrədir. Hansı ki, peyğəmbərİər elmi vəhy 
yolu  ilə  ahrlar.  Fikİrinıizi  əsaslandırmaq  üçün  «Qurani 
Kərim»in Hz. Xızır (ə.s) və Hz. Musa (ə.s) ilə əlaqələndirilən, 
Kəhf surəsinin 60-82 ayələrinə diqqət yetirmək olar. Həmin 
ayələrdə  Hz.  M usa  (ə.s)nm  yüksək  elm,  biiik  almaq  üçün 
birini axtardığı və onunla rastlaşdıqları bəlli olur: «QuIIarımız- 
dan  bir  qulla  rastlaşdılar  ki,  biz ona qatmızdan  bir rəlımət 
və  lədünnümüz  bir  elm  öyrətmişdik»  (ayə  65).  Ayədən 
aydın olur ki,  ona adi  elm deyil lədünn ehni öyrədilmişdir. 
Müqayisəli  tutuşdurmalar  göstərir  ki,  «Qurani-Kərim»in 
bif  sıra  açıqlamalı  məalında,  tərcümələrində  orijinaİdakı 
«lədünn» ifadəsi verihnəməşdir. Hansı ki, bu ifadənin böyük 
önəmi vardır. «Min Iədünna»-qatımızdan, tərəfımizdən mə- 
nasındadır.  Yəni  A llah  qatmdan,  A llah  tərəfm dən  elm 
öyrədilməsi  mənasmdadır.  Bir  sıra  təfsirçilər  bımunla  Hz. 
Xızır (ə.s)  a M usa peyğəmbərdən  fərqli  bir elm verildiyini 
yazırlar. K əhf surəsinin 66-eı ayəsində deyihr:  «Musa ona : 
Sənə  Öyrədiləndən,  mənə  doğrunu  bilməyə yardım  edəcək 
bir bilgi öyrətmən üçün sənə tabe olummu? dedi». Görünür 
ki, Hz.  M usa (ə.s)  Hz.  Xızıra tabe  ohnaq  istəyir. Hz.  Xızır 
isə  ona:  “Dedi  ki,  doğrusu,  sən  mənimlə  bərabərliyə  səbr 
edənməzsən. Qavramadığın bir bilgiyə necə səbr edəcəksən? 
Musa:  inşallah,  dedi,  sən məni səbredən görəcəksən.  Sənin
39

---

əmrinə də  qarşı gəlmərəm” (ayə 67-69).  Sonrakı ayələrdən 
məlum  olur  ki,  Hz.  Musa,  Hz.  Xızırm  işlərinə  səbir  edə 
bilmir və Hz.Xızır törətdiyi hadisələrin səbəblərinİ ona izah 
etməklə  onun elm  öyrənmək üçün səbr edə  bihnədiyini və 
yollarmm aynldığmı söyləyir.  Bir məsələni qeyd etməliyik 
ki,  bu  ayələrdə  Xızır  peyğəmbərin  adı  birbaşa  çəkilmir. 
Lakin təfsirçilər həmin şəxsin Hz.Xızır olduğunu söyləyirlər. 
M usa  peyğəmbərin  Xızır  peyğəmbəri  tapmasmda  yemək 
üçün götürdükləri quru balığm suya düşüb canlanması əsas 
rol oynayır. Oxşar məsələyə Nizami Gəncəvinin «İsgəndər- 
namə» əsərində, İsgəndərin dirilik suyu axtaıtnağa getməsində 
rast gəlirik. Əbədi həyat arzusunda olan Isgəndər bu səfərdə 
ona Hz. Xızırm rəhbərlik etməsini istəyir.
♦
Söylədi 
0
 zaman böyük Isgəndər,
Ona rəhbər olsun Xızır peyğəmbər (23,s.381).
M usa  (ə.s)  peyğəntbər  kimi  İsgəndər  də  müşkül  işini 
aşırmaq,  əbədi  həyat  qazanmaq  üçün  Hz.  Xızırı  rəhbər 
seçir. Lakin heç biri istəyinə çata bilmir. «Isgəndərnamə»də 
abi-həyat suyu ilə bağlı bir rəvayətdə İlyas peyğəmbərin də 
Xızır peyğəmbərlə birİikdə olmasmdan, süfrədəki duzlanmış 
quru  baliğm  suya  düşüb  canİamnası  və  beləliklə  dirilik 
suyunu  tapmalarmdan,  onlarm  hər  ikisinin  həmin  sudan 
içib qiyamətə qədər yaşayacaqlarmdan bəhs olunur. Burada 
da  «Qurani  Kərim»dəki  qm-u  bahq  məsələsi  ilə  bağhhq 
vardır.  M usa  (ə.s)  peyğəmbər  səbirsizlikdən  Hz.Xızırdan 
istədiyini öyrənə birmirsə, İsgəndər də dirilik suyundan içə 
bilmir.
Naxçıvanda yayılan bir rəvayətə görə İsgəndərlə zülmətə 
gedən  və  Dirilik  suyunu  tapan  Hz.  Xızır  (ə.s)  peyğəmbər 
bir bardaq dirilik suyu götürür ki,  gətirsin insanlara. Yolda 
bir  ağacm  bəzi  rəvayətlərə  görə  çinarm  kölgəsində  yatır,
40

---

bardaq tökülür və su dolur bir çuxura. Iki  qarğa gəlib sudan 
içirİər.  Ona  görə  də  qarğalar  üç  yüz  il  yaşayurlar.  Çinar 
ağacları da U2xm0mürlüdürlər. Aktuallığuu və elmi əhəmiyyə- 
tini nəzərə alaraq gələcəkdə Xızu: peyğəmbər, ŞeyxN izam i 
və “İsgəndəmamə”dən ayrıcana bəhs edəcəyik.
Həm «Qurani Kərim»in ayələrindən, həm Xızu: peyğəm- 
bərlə bağlı yazılı məlumatlardan,  əsərlərdən  aydm  olur ki, 
Ailah  tərəfmdən  ona  xüsusi  elm,  əbədi  həyat  verihnişdir. 
Xızır  peyğəmbər  darda  qalanlarm,  çətinliyə  düşənlərin, 
xəstələrin hamisinə çevrilməkiə ən çətin anda onlann dadana 
çatmışdu:. M əhz qışm ən çətin dövründə Xızır peyğəmbərin 
şərəfmə  mərasim  təşkil  etmək,  onu  çağırmaq  da  «qara 
qışm» çətinliyindən xilas olmaq anlamma gəlir.
1.3. XALQ TƏQVİMİNDƏN - ÇƏRŞƏNBƏLƏR
Azərbaycan  etnoqrafıyasmda  və  folklorşünashğmda 
geniş şəkildə araşdırılmış məsələlərdən biri də xalq təqvimi 
ilə  bağlı  problemdir.  Tədqiqatçılar  daha  çox  qışm  yola 
salmıb  yazm   qarşılanması  məsələlərinə  diqqət  yetirirlər. 
Sovetlər dönəmində bu məsələlərin öyrənilməsinə o dərəcədə 
diqqət verilməsə  də keçən  əsrin  80-ci  illərinin sonlarmdan 
başlayaraq bununla bağlı çox sayda kitablar, məqalələr nəşr 
edildi. Təqvim adətlərinin, onunla bağİı inamlarm ayrı-ayrı 
sahəiəri ilə yanaşı qışm yola sahnması, yazm qarşılanması 
ilə əlaqəli məsələlər də  geniş tədqiqata cəlb  edilmişdir.  Bu 
öz əksini B. AbduIIayevin «Haqqm səsi» (1),  «Azərbaycan 
mərasim  foİkIoru»  (2),  R.Əsgərovım  «İqlimdən-iqİimə,
4
təqvimdən-təqvimə» (10), A. Nəbiyevin «Ilaxır çərşənbələr» 
kitabmda  (22),  digər kitablarda  (6,  8),  m üxtəlif toplularda 
(24)  və  məqalələrdə  tapmışdır.  Təbii  ki,  bunlarm  böyük

---