Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

təqvimlə  bağlı,  il  dəyişilm əsi,  yazm   gəlm əsi,  təbiətin 
oyanması,  Allahm  insanlığa  verdiyi  bayramıdır.  Burada 
insan  həyatmm  qədim  dövrü  İiə  bağh-su,  od,  daş  və  s. 
ayinlərin  güclü  olması bayramm nə  dərəcədə  qədim tarixə 
məxsusluğunu göstərir.
Novruzla,  yazla  əlaqəü  nə  dərəcədə  geniş  materiallar, 
müxtəlif  şeirlər,  nəğmələr  topiasamda  M.Ə.Sabirin  “Yaz 
günləri” şeiri ayncalıq təşkil edir:
Gəl-gəl, a yaz günİəri,
İlin əziz günləri.
Dağda ərit qarları,
Bağda ərit qarları.
Çaylar daşıb sel olsun,
*
Taxıllar tel-tel olsun.
Düşünürəm  ki,  ustad  şair  əziz  gün  adlandırdığı  yazı 
Nəsimi kimi cənnət tinısalı, yenidən var olmamn, sevincin, 
çətinlikdən  qurtarm anm ,  bar-bəhərin,  bolluq-bərəkətin 
başlanğıcı hesab etmişdir.
Xalqm  uzunmüddətli  müşahidəiərinə  əsasən  demək 
olar ki, yazm ilk əlaməti leyləklərin qayıtmasıdır. Leyləkİər 
əsasən  K içik  çillənin  sonu,  Çillə-beçənin  əw əiiərin d ə 
gəliriər.  Bundan  sonra  havaİar  bir  neçə  günlüyə  soyuyur, 
soyuq  küləklər  əsir.  Buna  «leylək  boranı»  deyilir.  Xalq 
arasmda  deyirlər ki,  gərək  leyiək yumurtasmm  üstünə  qar 
yağa.  Umumən  leyiəklər  erkən  qayıtdıqlarmdan  öz  kölmə 
yuvaİarma dönüriər.  Onlar Novruzu yuvalarmda keçirirlər.
Anadolu  türİclərində  də  inanırlar  ki,  leylək  Novruzu 
yuvasmda  keçinnəlidir.  Yəni  o,  Novruza  qədər  mütiəq 
qayıtmalıdır. Erzincan eİi yörəsində oİan inama görə leylək: 
«Səld<.izi  marta  (yeni  təqvimiə  21  mart)  gəlməm,  9  marta 
qalmam»-deyər.

---

Bayramqabağı güclü küləklər əsir ki, buna «vəldə yeli» 
deyilir. Vədə yeli köçəri quşların kütiəvi sürətdə qayıtmasına 
səbəb  olur.
Biz  tədqiqat  nəticəsində  Naxçıvan  ərazisində  düşən 
yağıntılai'in, xüsusən qarların adını müəyyənləşdirə bilmişik: 
quşbaşı-güclü  və  iri  qar,  sulu-yağışla  qarışıq,  narın  (narm 
darağa salma), kəpək, qaryeyən (yazqabağı yağır) və s.
Qışdan  fərqli  olaraq  yaz  iki  yerə  aynlır:  «Qarayaz» 
(buna «yazanquru»  da  deyirlər),  güllü yaz.  Yazdan 40  gün 
keçənə qədər «qara yaz» adlanır. Qarayaz ərzağm, heyvanlaıın 
yeminin  tükəndiyi^  çöllərin  tam  yaşıllaşmadığı  dövrdür. 
«Qarayaz»  ildən  asılı  olaraq  çöl  pencərləri  (şömu,  əvəiik, 
qazayağı, cacıq və s.) yeyüənə qədər davam edir. Heyvandai'lar 
«qarayazm»  əvvəliərindən  çox  ehtiyat  edirlər.  E1  arasmda 
deyilir: taxçada saxla, buxçada saxla,  «qarayaza» birpencə 
(10 bağ) ot saxla.  Çünki ilin bu vaxtmda tez-tez boran olur. 
Yem  də  az  olduğundan  heyvanlar  doymur.  Ordubad  böl- 
gəsində yazm ən qorxulu dövrü «Şeşəsovan» adlann*. Inama
görə,  bayramdan  36  gün keçənə  qədər mal-qara üçün  qor-
t
xuludur.  Gərək  bu  müddətə  qədər  ehtiyat  yem  saxlana. 
Tanmmış  etnoqraf H.Həvilovun  məlumatmdan  aydm  olur 
ki, Azərbaycanm  digər  zonalarmda  da Novruzdan  sonrakı 
50  gün  müddəti  mal-qara  üçün  qorxuiu  hesab  edilmişdir 
(15. s.  17).
Burada birm əqam  diqqətimizi çəkir-qırxçıxma.  Sanki, 
insan övladmda olduğu kimi Novnızdan, yeni doğulmadan 
əmələ gələnlərin 40-nm çıxması, çiilələrinin sovuşması baş 
verir.
Yaz  elə  bir  dövrüdür ki,  bütün  il  ondan  asılıdır.  Yəni, 
təsərrüfat  məsələsi  bu  fəsildə  qaydaya  salmmalı,  payızhq 
və  yazhq  əkinlərə  qulluq  edilməli,  heyvandarhqla  bağlı
28

---

məsələlər  həll  olunmalıdır.  Heç  təsədüfİ  deyil  ki,  xalq 
arasındayazı «Tərlan quş» adlandırırlar. Deyirİər ki, Tərlan 
quşun  vaxtidır.  Əgər  onu  tuta  bilməsəniz  uçub  gedəcək, 
peşman olacaqsmız.
Ümumi sevinc, gənclik sevgisi ilə yanaşı Azərbaycanda, 
0
 cümlədən Naxçıvanda bayram xüsusiyyətlərinə görə aşağı- 
dakı müsbət keyfıyyətlər və cəhətlərlə fərqlənir:
Ə traf mühitin  qorunması,  yeni  ağaclar  əkiİməsi,  yaz- 
tarla işlərinin başlanması.
Sağlamhq-gigiyena cəhətdən  isə uzun m üddəth qışdan 
sonra  bütün  ev  əşyalarmm  təmizlənməsi,  paltar-palazm 
yuyuİması, həyət-bacanm zibildən təmizlənməsi, hər kəsin 
təmiz və səhqəh geyinməyə çahşması  diqqəti cəlb  edir.
Yaslılannyasdan 
çDonası, 
lcüsülülərin banşması, camaatm 
bir-birinin  görüşünə  getməsi,  şən  və  oynaq  musiqi  xalqm 
mənəvi cəhətdən zənginləşməsində böyük rol oynayır.
Burada ən önəmh məqamlardan biri bayramlaşmaqdır. 
Bu ailədən, evdən, qohumlardan başlayıb məhəlləyə,kəndə, 
bütün  elə  yayılan,  b an ş  və  hörm ət  tim sah  olan  zirvə 
mərasimidir. Uşaqlaı; gənclər yaşlılan, ağsaqqal və ağbirçəkləri 
təbrik  edib,  sizi  sevənlər,  sizin  ardınızca  gələnlər  var 
duyğusunu ortaya qoyurlar.
Novruz qədim adət və  inamlara qayıdış, milli  düşüncə 
tərzinin yeniləşməsi, bərpası, insani münasibətlərin qorunub 
saxlanması,  nəsiIiərdən-nəsiUərə  ötürüiərək  yaşadılması 
məqamıdır.
Yuxarıdakılardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, dünyanm 
müxtəlif xalqlarmda təntənə ilə qeyd olunan Novruz bayramı 
ilə bağlı  adət və inamlarm əksəriyyəti tarixin  alt qatlarmda 
formalaşmaqla Azərbaycan ərazisində daha qədim dövrdən 
yayıimışdır. Onlarm çoxu təbii-coğrafı amillərlə, xaiqmıızm
29

---

milli  düşüncə  tərzi  ilə  bağlı  olmaqla  burada  yaranmış  və 
qorunub  saxlanmışdır.  Həmin  adət  və  inamlar  digər  türk 
xalqlan  arasmda  da mövcud  olmaqla  ümumtürk xaralcteri 
daşıyır.  Burada  bir  məqamı  xüsusi  vurğulamağa  ehtiyac 
duyuruq. Yuxarıda deyildiyi kimi bayram, onun milliliyi ilə 
əlaqəli  müəyyən  elmi  əsası  olmayan  iddialar  mövcuddur. 
Unutmaq olmaz ki, hər hansı bayram, mərasim milli olmur. 
Onda əməl edilən adətlər, inamlar,  düşüncə tərzi miili olur. 
Təbii ki, Şimal yanmkürəsində gecə ilə gündüzün bərabərliyi, 
həyatm, təbiətin yeniləşməsi, oyanış, yeni həyatm başlanması 
dünyanm biı* çox xalqlan üçün sevinc gətirir. Amma, həqiqət 
üçün tarixi keçmişə  də  baxmaq  gərəkdir.  Onda  daha dəqiq 
məhm  olar  ki,  hansı  xalqlarda  bu  gün  bayram  kimi  daha 
qədimdən, təntənəh şəkiİdə qeyd edilmişdir və bu məsələdə 
təbii-coğrafi  amillərin  rolu  nədən  ibarətdir?  H ər  şeydən 
öncə tarixdə həmin günül^ayram kimi  qeyd  edən daha çox 
türk xalqlandır. Bu bir sıra amillərlə yanaşı onlarm yayıldıqları 
coğrafİ  bölgə  ilə  də  əlaqəlidir.  Bizdən  güneydə  yaz  erkən 
başlamış,  quzeydə  isə yazm   əlamətləri  görünmür.  DeməU, 
bu məsələdə orta qurşaqda yerləşməyin böyük təsiri vardır. 
D igər  mühüm  şərt  burada  əməl  olunan  adət  və  inamlarm 
bir  çoxunun  ortaq  türk  xüsusiyyətbri  daşıması  və  bunun 
tarixi mənbələrdə öz əksini tapmasıdır. Digər qonşu xalqlarda 
bununla bağh  oxşar adət və inamlara gəhncə,  bu  daha çox 
etnosİar arasmda qarşıhqh təsir məsələsi ilə izah edilməhdir. 
Böyük xalqlarla eyni ortamda yaşayan  digər etnik birlikiər 
zaman-zaman onların maddi və mənəvi dəyərlərini mənim- 
səyərək özününküləşdiıməyə çalışırlar. Bununla da qalmayıb 
mənimsədiklərini  dünyaya  özününkü  kimi  təqdim  edirlər. 
Bu baxımdan Novruz bayramı sırf milli xarakter daşımaqla, 
müəyyən dəyişikhklərlə qonşu xalqlara da keçmişdir.
30

---