Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bu ölüm kəfəni deyil, Əshabi Kəhfdəkibrin, digər seçinlərin yııxusu timsahdır. İnsana həyatmm məqamlarmı göstərməkdir. Bu həyatm əsası olan dörd ünsürün özünəçəkilməs, yeniləşmək üçün yatışıdır-Günəş solğun, az görünən və soyuqdur, qa- ranhqlar hakimdir. Sular buz bağlamış, toq^aq ağ yorğanmı bürünüb yatmış, nəfəsİər içəri çəkilmişdir. Bu yuxu Çillə- beçələrə, Axır Çərşənbəyə qədər davam edəcəkdir. Qışm ağ geyimi isə yaza hamilə olan ab m in pakhq hbasıdır. Bəİkə, bu Çillə gecəsi yenidən doğuhnaq üçün hamilə aləmin əiidolu, özündə dünya, bakirəİik, artıb-çoxalmaq, admda qar və buzu birləşdirən, yetkinhk (qırmızı) rəngi ilə günəşi, istihyi, yaşıl rəngi ilə varolmanı, yazı təmsil edən, bütövlük tii'nsah olan qarpızla qarşılanmasıdır?! Heç təsadüfu deyil ki, xalq arasmda “Çihə qarpızı”nm şəfavericiliyinə, xəstələri sağaldacağına^ ondan yeyənlərin qış boyu xəstə- lənmiyəcəklərinə inanıhr. Təbiətin bu iki məqamında həyat məsələsi, insanİarm düşünməsi gərəkən böyük inənalar vardır. Bu iki qarşılanmanm arasmdakı günlərə diqqət yetirsək avqustun 5-i, yəni yay yarı oİan gün, yaz bərabərliyi iİə iHn ən qısa gününün, qışm başlanması arasmdakı ortaq gündür. Yəni, Novruzdan, martın 2 İ-dən avqustun 5-i axşama qədər 137,5 gün, avqustun 5-i axşamdan dekabnn 21-nə, qışın başlanm asm a qədər 137,5 gün, toplam 275 gün. Bura dekabrın 21-dən martm 21-ə qədəri də əlavə etsək 365 gün. Alİahım, dünya günəş təqviminə keçməmişdən Öncə Sənin “M ənim ordum” dediyin bu millət nə qədər yüksək dünya- baxışma malik olmuşdur. Bəli, bu bölgünün içərisində bir millətin varolma, yetişmə, zahiri ölüm (bizlərin ölümü kimi), yenidən doğulmaya məkumluq vardır. Beiəliklə, xaiqın min illərlə qoruyub saxladığı, zaman-zaman zəngin- 14 ləşdirərək günümüzə qədər çatdırdığı hər bir adət, inam uzum nüddətli düşüncə tərzinin, ə tra f aləmlə qarşılıqlı təmasm, real mövcudluğun dərkinin təzahür formasıdu:. Bütün bunları nəzərə alaraq xalq arasmda mövcud olan t bayram və mərasimlərlə əlaqəli bəzi məsələlərə, onlarm eimi-mifoloji, tarixi-etnik məqamlarma diqqət yetirməyə çalışmışıq. Ənənəvi olaraq təqvim adətləri ilin fəsillərinə görə araşdıniır və daha çox qışm yola sahnması və yazm qarşılanması ilə bağh bayramlar, adət və inamlar, mərasimİər ön plana çəkilir. Bizcə bu bölgü şəridir. Dünya təcrübəsində bu adət və inamları “qışm qarşılanması və yola salmması” adı altmda da araşdırmışlar. Biz isə ehni əhəmiyyətini, daha çox etnik-milli tərəflərini nəzərə alaraq ana xətdən başlamaq, onaqədərki və ondan sonrakı bəzi məqamlara nəzər yetirm ək niyyətindəyik. Beləliklə, fəslin kiçik ön sö- zündən sonra Novruzla əlaqəh nıüəyyən məqamlara diqqət yetirək. Bir məsələni də qeyd edək ki, bəzi cəhətləri şərh edərkən baş vermiş təkrarçıhqlar fikrin möhkəmləndiriLməsinə əsaslanır. 1.1. N O V R U Z B A Y R A M IV Ə ONUN M ƏNŞƏYİNƏ DAİR B İR N E Ç Ə S Ö Z Xalq təqvimi içərisində Novruz və onunla bağlı adətlərin və inamlarm araşdırılması xüsusi yer tutur. Biz əw əlki illərdə də Novruzla bağh geniş materiallar toplamış və bir neçə məqalə nəşr etdirmişik. Buna görə də bu məsələ ətrafmda qısaca olaraq bəhs edəcəyik. Bu bayramm keçmiş tarixi, xalqımızm həyatmdakı əhəmiyyətli rolu qədim mən- bələrdən başlamış Oğuz dastanı «Kitabi-Dədə Qorqud»a, böyükN izam idən başlamış bu günəqədərki tariximizə bay- ramlar bayramı, el bayramı, yeni il, təbiətin oyanması, yazm gəlməsi, fəsil dəyişiİməsi bayramı kimi daxil olmuş- dur. Novruz bayramı bütün şimal yanm kürəsində başverən astronomik dəyişiklik i b bağlı olub, qışm getməsi, yazm gəlməsi, təbiətin oyanması, ilin bar, çiçək bayramıdır. Bu bayram dünyanm bir sıra xalqiarmda, xüsusən Orta Asiya və Qafqaz xalqlarmda təntənə ilə qeyd edilir. Bayramm şimaİ yarımkürəsində yerləşən bir sıra xalqlar arasmda qeyd edilməsi təbii amiİlərlə əlaqəli olmaqla qa- nunauyğun haldn*. Lakin onun qarşılanması ilə bağlı adət və inamlar fərqlənirlər ki, bundan milli cəhətlər formalaşır. Özgə sözlə desək Allah tərəfmdən qoyulmuş astronomik dəyişilməyə milli don biçilməsi onu öz mədəniyyətə çevir. Dünyanm eİə xalqları vardn ki, onlar sadəcə olaraq bu günü yaz bərabərhyi kimi bilir və heç bir xüsusi mərasimə əməl etmirlər (Bizdə payız bərabərliyində olduğu kimi). Artıq, burada milli cəhətdən danışmaq olmaz. Digərlərinin iddialarından fərqli olaraq bizim əməl etdiyimiz bayramlar min illərdir ki, milli zəmində həyata keçirilir. Biz milli 4 dəyər deyərkən miIliUyin bəşərilikdə təzahürünü nəzərdə tutur və ona sahib çıxırıq. Bu özünü geyim və bəzəklərdə, ailədaxili münasibətdə, mənəvi-psixoloji amillərdə, təbiət- insan münasibətlərində, adət və inamlar sistemində göstərir. Azərbaycanhlar arasmda bayrama hazırhq və onun keçirilməsi prosesini öyrənmək məqsədi ilə geniş etnoqrafık materiallar toplanmışdır. Əsas məqsəd isə bayramm bu günkü vəziyyəti və onun keçirilmə prosesini öyrənməkdən ibarətdir. Etnoqrafık tədqiqatlar göstərir ki, Novruz bayramı Naxçıvan ərazisində keçirilən bayram və mərasimlərin ən təntənəlisidir. Bu bayram xalq arasmda «Novruz bayramı», “Yaz bayramı”, bir sıra hallarda isə sadəcə olaraq «bayram» adı ilə məlumdur. N ovruz bayram ı qışm sonu, yazm başlanğıcı bayramıdır. Naxçıvan ərazisində bayrama dörd həftə qahTiış hər cərşənbə axşamı (Naxçıvanda həftənin Çərşənbə axşamı Tək adı ilə də bilinir. Bizcə qədim təqvim- imizdən qalma və sırf türk mənşəh olan sözün araşdırdmasma, beİəliklə həftənin günlərinin daha qədim adlarmm bərpasma ehtiyac vai') təbiətdə baş verən bir dəyişikliklə əlaqələndirihr və xüsusi mərasim keçirilir. Bunlar su, od, torpaq və külək çərşənbələri adlanır. Son dövrdə bəzi müəlhflər çərşənbələri oddan başlayu'lar. Guya, gərək od qızdıra sonra su, torpaq qıza. Onlar sadəcə olaraq dörd ünsürü istiliklə dəyişik salırlar. Bu qızma deyil oyanmadır. Yatmışm, sükunət hahna keçmişin hərəkətə gəlməsidir. Özgə söziə desək yay yarı olan gündən kəsərdən düşmüş mineral (şor) sularm oyan- masıdır. Bu m əsələdən ayrıca başlıqda bəhs edəcəyik. Xalqm adət və inamlarını hər kəs öz düşüncəsinə uyğun dəyişə bİIməz. Yuxarıda göstərilən bir ay müddətində bayrama ciddi hazırhq görülür. Qışdan sonra evlər, həyət-baca təmizlənib təzədən yığışdınhr, paltar-palaz yuyulur. Bu el arasmda «ev tökmə» adlanır B ir sıra ailələrdə bayram aqədərki dövrdə səməni göyərdilir, Göyərdihniş səmənidən səməni (səməni halvası) bişirmək adəti olmuşdur (30). Lakin son illərdə bu adət aradan çıxmağa başlamışdır. Bayram şimiyyatı, meyvə və s. hazırlanır. Bununla yanaşı, bir ay müddətində təbiətin. ialimin dəyişilməsi ilə 17 Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|