Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

dili ilə desək: “külək adamı apanrdı”. Mən yaşlı müsaiıibimdən 
soruşdum  ki,  burada  küləyin  dayandığı  vaxt  olur?  Cavab 
verdi ki, olur. Zarafatla dedim ki, onda niyə köçüb getmirsiniz? 
Cavab  verdi ki, bizi burada saxlayan bu küləkdir.  Küləklər 
əsasən  ilin  isti  fəslində  əsir.  Əgər  k ü b k   dayansa  istidən 
nəfəs almaq olmaz.
Digər ərazilərdə olduğu kimi Naxçıvanda da ilin fəsillərə 
görə  bölgüsü  vardır.  Lakin  yerli  təbii-coğrafi  şəraitə,  min 
illərlə topladıgı təcrübəyə əsaslanan xalqnmz özünəməxsus, 
bölgü  sistemi,  təqvim  adətləh  və  bununla  əlaqəli  inamlar 
sistemi  formalaşdırmışdn*.  Xalq  arasm da  m övcud  olan 
deyimə görə-payızm bir ayı qışdan,  qışm bir ayı yazdandır. 
Deməli,  xalq  təcrübəsinə  əsasən  fəsillərin  bölgüsü  yerli 
şəraitə  uyğun  olaraq  dəyişdirilmişdir.  Bu  elə  belə  söylən- 
məmişdir. Xalq bütün təssərüfat fəaliyyətini, yaşam tərzini 
bu deyimə uyğun qurmuşdur. Toplanmış  çöl materiallarma 
və  özümüzün  təcrübələrimizə  əsaslanaraq  deyə  bilərik  ki, 
Naxçıvanda  ilk  qarm  nə  vaxt yağacağmı  heç  kəs  söyləyə 
bilməz.  Ola  bilər ki  “Qoçqarışan”dan  (“Qoç  boram”ndan) 
sonra  soyuqlar  başlasm   və  uzun  m üddət  davam  etsin. 
Əksinə, ilk qar yağdıqdan sonra əriyib getdiyi, Kiçik çilləyə 
qədər havalarm xoş keçdiyi də müşahidə olunmuş, ağaclarm 
erkən  çiçəkləməsi  təhlükəsi  yaranmışdır.  Deməli,  kəskin 
kontinental  iqlimə  malik  olan  Naxçıvanda  payızm  orta 
aymda,  ən geci  ilk  qar yağana qədər ailələrin  qış hazırhğı, 
yanacaq toplanması, payızhq əkinlər,  heyvandarhqla bağh 
məsələiər və digər problemlər həll edilməli  idi. EI arasmda 
bunlara  əməl  etməyən  insanları  “dirriksiz”  adlandıru'dılar. 
Bununla əlaqəli bölgədən topladığımız bir deyim və rəvayət
•  #
 
_
diqqətimizi çəkir:  “Qarı deyir: ‘‘Oləcəyəm”, qız deyir: “Ərə 
gedəcəyəm”  Beləliklə,  oniar  qış  hazırhğı  görmürlər.  Qar

---

yağır qapını  alır. N ə qız ərə  gedir,  hə də  qarı  ölür” .  Həmin 
qışı hazırlıq görməyən qız və qarı özgələrinə möhtac olurlar.
Soyuqlarm ilk əlamətinin el  dih  ilə  desək:  “Yaym orta 
ayı”nda, ‘‘yaym oğlan çağı”nda, “qorabişirən”də, “yay yarı 
olan gün”də, xalq arasında “quyruq doğdu” (bəzi araşdıncıİaı*a 
görə  “quyruq  dondu”,  “quyruq  doldu”)  adlanan  gündən, 
yəni, indiki təqvimlə avqustun 5-ində, axşamdan başlandığma 
inamhr.  E1  arasmda  deyirlər  ki,  bundan  sonra  gecələr  şeh 
düşəcək.  Həmin  günü  bütövlükdə təbiətdə  ciddi  dəyişikhk 
baş verdiyinə inanan  xalqımız mineral sularm (şor sularm) 
kəsərdən düşdüyünü, onlarda yuyunmağm insan orqanizmi 
üçün  zərərli  olduğunu  söyləyirlər.  Ümumiyyətlə,  təqvim 
adətİərimizdə yeganə gündür ki, heyvandarhqda, əkinçiHkdə, 
bütövlükdə insan həyatında müəyyən yasaqlara əməl edilməyə 
başlanıhr.  Buna görə  də  ıjıəsələnin  ciddi  şəkildə  araşdırıl- 
masma ehtiyac duyuruq. “Quyruq doğdu”, “quyruq dondu” 
və  “quyruq  doldu”  məsələlərindən  bir  sıra  yazılanm ızda 
bəhs  etdiyimizdən  onun  üzərində  geniş  dayanmayäcağıq. 
Elmi dəlillərə və xalq arasmdakı materiallara əsasən “quyruq 
doğdu”nun  astronomik  dəyişikliklə  bağh  olduğu,  həmin 
günün  axşamı  səmada  quyruqlu  (arxasmda  quymq  kimi 
işıq  olmasma  görə  belə  adlanır)  ulduz  görünməsi  reahığı 
daha çox əks  etdirir. Yoxsa,  dəqiq bir gündən. avqustun  5-i 
axşammdan  başlayaraq  ərinmiş  quyruğun  donması  və  ya 
heyvanlarm quyruq tutması baş verə bilməz. Ümumiyyətlə, 
məsələ  ilə əlaqəli çox sayda m üxtəlif istiqamətli,  bəzən  də 
ziddiyyətli  fıkirlər  m övcuddur  ki,  onları  ayrıca  olaraq 
tədqiqata cəlb  etmək gərəkdir.  Biz isə daha çox min  illərin 
təcrübəsinə və  ondan  qaynaqlanan mənbələrə  söykənməyə 
çahşmışıq.
Problemi  araşdırarkən  bir  məsələ  diqqətimizi  çəkdi.

---

Astronomik təqvimə əsasən yaz və payız bərabərliyi mövcud 
olsa da xalq arasmda təqvimlə əlaqəli iki dövr daha təntənəli 
şəkildə  qeyd  edilir-qışm  yola  salmıb  yazm  qarşılanması 
(Xıdır Nəbi,  Çilləbeçələr və Novruz) və qışm qarşılanması 
(Çillə  gecəsi,  dekabrm 20-si  axşamı).  Hər şeydən  öncə  bu 
qarşılanma  və  yolasalmmalarla  bağlı  bir  məqama  diqqət 
verək.  Birinci  halda müəyyən məqsəd,  məram,  smaq üçün 
çağırılmadan,  sevilmədən  gəlmişin yola  sahnmasmdan  və 
gəlişi üçün bir aydan artıq hazırhq görülmüşün qarşılamna- 
smdan, sükunətə çəkilmişin, səfərə getmişin qayıtmasmdan 
bəhs  edihr.  Onun  gəlişi,  bayram,  gecəsi  bayram  axşamı 
adlanır.  Geyimi  şadhq  rəmzi  olan  qınnızı,  ətraf  aləmin 
donu isə yenidən canlanma, həyat rəmzi  olan yaşıldn*.
Qışa  gəlincə,  onu  qarşılamaqda  bö}äik  təntənə  oknur. 
Bu  sanki  gəlməsi  gözlənilsə  də  gəlişindən  çox  da  sevinil- 
məyən,  içində  sıxmtı  olan  bir  məqamdır.  Bəlkə,  bunun 
təsiridir ki,  onun  qarşılandığı  axşam bayram  axşamı  deyil, 
“ÇiIIə gecəsi”, yəni dərdin, qəramətin, çətinliyin başlanmas 
gecəsi kimi adlanır. Bu elə bir dövrdür ki, qaranhq, sükunət 
daha çox hakimdir.  Təbiət və  ətraf aləm yarım  ölü,  yuxulu 
haldadır, passivlik üstünlük təşkil edir.  Ona görə bu beiədir 
ki, canh  aləm uzun və bol  günəşli  günlərdə topladığı  aktiv 
enerjini  məhdud  şəkildə  sərf edərək yaza çıxa bilsin.  Eyni 
şey  bioloji  varlıq  olaraq  insana  da  aiddir.  Beləliklə,  qış 
insan  həyatı  üçün  daha  çox  maddi-fiziki  cəhətdən  özünü- 
qoruma, növbəti sınaqdan keçmə, mənəvi cəhətdən zəngin- 
ləşmə mərhələsidir. Qış bir hünər mərhələsi, 9 ayhq cəfanm 
səfasıdır.  Bu  dövrün  geyimi  də  fərqlidir:  qahn,  daha  çox 
tünd rəgli,  daha çox yun. Təbiət isə qocahq, pakhhq rəmzi 
olan  ağ  geyimə,  özgə  sözlə  desək  yenidən  oyanmaq  üçün 
ağ kəfənə  bürünüb  qış  yuxusuna,  qayıdış  yuxusuna gedib.
13

---