Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

ata,  ana  öz  uşaqlarmm  admı  çəkməz və  tez-tez  «nəvəniz» 
ifadəsini işlədərdilər.
Adət  qaraqalpaqİar  arasmda  da  mövcuddur.  Neçə  ki, 
ərinin  valideynləri  sağdır,  gəlinin  öz  uşağmı  adı  ilə  ad- 
landırmağa ixtiyarı yox idi (xüsusilə, birincini).
M .O.Kosven  «AvunkuIat»  adlı  məqaləsiııdə  ata  ilə 
övlad  arasmdakı  «avoidançe»  (yaşmma)  adətinin  Qafqaz 
xalqları arasmda geniş yayılmasmı islamda kişi hakimiyyətinə 
üstünlük  verilməsi  (panmucestvo)  ilə  əlaqəiəndirir  (67, 
S.18). 
O,  mənbələrə,  xüsusən  I.Ivanova  əsaslanaraq  yazır 
ki, bəzən ata tabe olmayan oğuilarmdan birini öldürürdü ki, 
digərlərinə  dərs  olsun,  ondan çəkinsinlər  (67,  s.l8).  Bizcə, 
bu sırf islamla bağlı ola bilməz. Digər tərəfdən belə hadisəİər 
hakimiyyət  üçün  edilirdi.  Həmçinin tək-tək  hallar  ümümi 
adəti xarakterizə edə bilməz.
Azərbaycanlılar  arasmda  qədimdən  formalaşan  adətə 
görə, cavan ata valideynləri, böyük qardaşı və digər yaşlılarm 
yamnda  uşağmı  qucağma götürməzdi. A.Zaxarov yazır ki, 
ata kənar  adamlar yanmda öz  qızm  tumarlamağa,  öpməyə 
utanırdı  (59,  s.l04).  Buradan  belə görünür ki,  ata ancaq öz 
qızma  qarşı  bu  münasibətdə  olub.  Amma  toplanmış  çöl 
materialları  sübut  edir ki,  həmin  münasibət  eyni  ilə  oğlan 
uşaqlarma qarşı da olmuşdur. Ailədə atanm uşağa münasibəti 
heç  də  eyni  xarakterli  olmamışdır. Atamn yaşhlar yanında 
belə  etm əsinə  baxm ayaraq,  o,  təklikdə  və  ya  yaşlılar 
olmadıqda  öz  uşaqlarım  oynadır,  onlarla əylənirdi.  Ailədə 
qız və oğlana münasibətə gəlincə bu,  onlann saymdan asıh 
idi. Ailədə qız uşaqlan  çox olsa idi oğlanlara,  oğianlar çox 
olsa idi qıza mehribançıhqla yanaşardılar. Lakin el arasmda 
deyirdilər:  «Qız  uşağı,  şeytan  olur  o,  özünü  sevdirməyi 
bacanr».
74

---

M ənbəbr  və  el  arasında  mövcud  oian  m ünasibətbr 
göstərir  ki,  bəzİ  atalar  hətta  on  ildən  artıq  bir  vaxtda 
valideynlərinin yanmda Öz uşaqlarmı danışdınTiamaq, onlara 
fikir verməməklə yanaşı, yaşlılarm yanmda onlarm Ölümünü 
soyuqqanlılıqla qarşıİayırdıiar.
Ailədə gəİinin öz uşaqiarma münasibətİnə gəiincə gənc 
ana yaşiıiarm yanmda heç vaxt uşağmı qucağma götürməz, 
əmizdirməzdi. Hətta uşaq ağİasa, xəstəİənsə beİə qaymatanm, 
böyük qaymm yanmda anası  ona fıkir verməzdi.
Göründüyü kimi burada ata ilə ana arasmda fərq yaranır. 
Əgər  ata  «utanmaq»,  «ayıb  etmək»,  «qaçmaq»  adətinə 
ailənin  bütün  yaşlıian  içərisində  əməİ  edirsə,  ana  bu  haiı 
ancaq  kişilərin  yanm da  gözləyir.  İik  uşaqda  ana  bu  adətə 
qaymanası  və  yaşh  baİdızmm  yanm da  da  əməİ  edərdi. 
Lakin  qaymanası  Özü  uşağı  götürüb  verir  gəİinə,  sanki 
bununia  onun  yanmda  uşağı  qucağma  götürməyə  icazə 
vermiş  oiur.  Gənc  ana  qaymanası  yanmda  uşağı  qucağma 
götürməsinə baxmayaraq,  onu oxşamaz və əmizdirməzdi.
Ata-ananm  uşaqiarma beiə münasibəti o demək deyüdir 
ki, onİar öz uşaqİannı az istəyirlər. Bu, şifahi xalq ədəbiyy- 
atımız  və  digər  mənbəiərdə  göstəriidiyi  kirai,  yaşİı  nəslə 
hörmət, nəsiİdən nəsiiiərə keçib gəİmə uİu adətidir.
Üçüncü  məsəİə  gəlinin  ailədəki  yaşhİara  münasibəti 
və bunİar arasmdaia «yaşmma» adətidir. «Narodı Kavkaza» 
kitabmda  azərbaycanİıİarda  bu  məsəiədən  bəhs  ediİərək 
yazıİır:  «Təzə gəiin evin bütün kişiiərindən giziənir, aiİənin 
yaşlı  üzviərininin  oturduqİarı  otağa  girmir.  Əgər  ayrıca 
otaq oimasa, gününün çox hissəsini mətbəxdə keçirİr» 
(72, 
S.132).
Qədimdən formaiaşan adətə görə, təzə gəiin qaymatası, 
böyük  qaym  və  digər  yaşh  kişiiərə  qarşı  bir  sıra  qadağan
75

---

sisteminə əməl etməli idi;  Gəlin qayınatası, qaymı və digər 
kişilərin  yanmda  başıaçıq,  ayaqyalm  olmazdı.  Hər  vasitə 
ilə çalışardı ki, onlarm gözünə az görünsün. Küçəyə çıxdıqda 
çadrah olardı. Gəlinləri yaşmaqsız gönTiək mümkün deyildi. 
Üzün örtülməsi, xüsusən göziərə qədər üzün aşağı hissəsinin 
örtülməsi geniş yayılmışdı. Buna «yaşmaq» deyiHrdi. «Yaş- 
maq»,  «yaşmmaq»  və  «yaşımna»  eyni  anlamdadır.  Yaşh 
qadm lar  da  yaşm aqdan  istifadə  etmişlər.  O nlar  ancaq 
Özlərindən yaşh Idşiləriıı yanmda yaşmaq tutardüar. Gəlİnlərin 
qaymatası, qaymı və digər kişiiərin yanmda yem əkyem əsi, 
onİarla  üz-üzə  oturması,  onlarm  yanmda  uzanması  və  s. 
qəti qadağan  idi.
Qırğızlarda ailədaxili qadağan sistemindən bəhs edərək 
N.P.Dırenkova onu bu qaydada bölür: görüşmək qadağanhğı, 
üz  göstənnək,  bədənin  açıq  hissəsini  göstərmək,  təklif 
etmədən danışmaq,  adı ilə çağırmaq və s.  (56, s.l7). Bütün 
bunlara azərbaycanhlar arasmda da əməl olunmuşdur.
Gəlin  qaymatası,  qaynı  və  digər  kişilərlə  danışmaz, 
onlarm  hər  bir  sözünə  m üxtəlif  işarələrlə  cavab  verərdi. 
Evdə  uşaq  olduqda  isə  onlar  vasitəsilə  damşardı.  Adətə 
görə, gənc qadm ilk uşaq doğulana qədər yaşh ailə üzvlərindən 
(əsasən kişüərlə-H.Q.Q.) heç biri ilə damşmaz, hətta onların 
suallanna da cavab verməzdi. Yaşh ailə üzvlərinin özləri də 
gəlinlərlə  görüşm əkdən  (ü z-ü zə  gəhnəkdən)  qaçar  və 
çahşardılar ki, onlarla damşmasmlar (72, s.132).
Gəlin  böyük  qaym  ilə  bəzən  bir  neçə  il  damşmırdı. 
Əsasən  1-2  uşaq  olduqdan  sonra  qaymanası  və  qaymın 
təkidi  ilə  damşırdı.  Bir  sıra  hallarda  qaym  ona  danışmaq 
üçün  xələt  verirdi.  Bu  adət  yuxarıda  adları  çəkilən  bütün 
xalqlar  arasmda  mövcud  olmuşdur.  Lakin  maraqhdır  ki, 
qaraqalpaqlarda bu adət əksinədir. Yəni gəlin qaymatası və

---