Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

E ln a rəJ fa d irjım  Əliyeva.  Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt lekslkası
Vedrə:  X.bizrə (başqırd);  bid(e)re{tatar);  bedre (qazax) 
pətrə (Qb.Sibir tatar)
2.  çelek (balkar, sm. Altay,  qırğız dilinin cənub 
və keçid şivələri);çz/əA: (tatar); çilə (xristian tatar)
3. çaka (qırğız ədəbi dili və şimal şivələri)
4. kazan (tatar)
Fincan-çaşka: tabak (noqay), ayak/tustak/ təqəs/ sönkə/ 
kübətə (başqırd)
Çaynik: 
səynük/səyqön/səykomğan/səyğomğan/komğan
(başqırd)
D ə sm a l: arçuul (şm.Altay), yezlek/ bet/ çavluk (tatar), hölqö/ 
sölqö  (başqırd),  bistər/böyster/ tastımal  (xristian tat. 
- ədəbi dildə;  sölqe).
Şimali  Altay  dialektində  işlənən  arçuul  “dəsmal” 
sözü  ola bilər ki,  ar “təmizləmək”  kökündən  düzəl­
mişdir;  ar+çu.
Yaylıq:  yaulık  (tatar),  yaulık  (başqırd),  kukra/  küşəqə  (xris­
tian tat.)
Yorğan  (odeyal);  1.  adiyala(şm.altay),  odeyal  (tatar  ədəbi 
dili);  2.  yorkan/  yuvırkan  (noqay),  yurqan  (tatar), 
juurkan(qırğız  dilinin  şimal  dial.);  3.  küpi  (qazax), 
körpe/qörpe  (qırğız  dilinin  cənub  dial.); 
4.  yabu 
(tatar). Bunlardan yabu leksemi daha qədim işlənmə 
tarixinə  malikdir.  “Kitabi-Dədə  Qorqud”da  da  bu 
söz yapuq  şəklində  qeydə  alınmışdır1.  Başqırd  dili 
dialektlərində  “örtük”  mənasında jəymə/yəymə  ter­
mini  işlədilir.  Qazax  dili  dialektlərində  “baş  örtüyü, 
yaylığı”  mənasında  işlədilən  baylayış  sözü  maraq 
doğurur.  Bu leksem bağlamaq felindən yaranmışdır.
1 Bax: Ələkbərova E.Dilimizin ulu səsi  - Dədə Qorqud abidəsi.Bakı, 2007,s,12I-122. 
Q ıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səh ifə 320
Düymə;1.  tüyme(cn.  qırğız), tüymə(balkar),  töymə  (başqırd);
2.  topçı  (şm.Altay), topçu (şm.  qırğız);  3. tana “köy­
nək  üçün  ağ  düymə”(qazax);  4.  elmə,  hizəp,  bufka, 
bıyıfka (başqırd).
Köynək:  külmək  (qırğız;  ədəbi  dildə;  küldək),  çamça  (şm.Al 
tay)
Səbət;  çeten (balkar)/ karzinke (noqay)
Güzgü: Küzlek/ közqe (tatar)/ piyala (noqay)
Nimçə:  təlikə  (tarelka)'xtpşck  (noqay),  şükır  (qazax), 
koştabak (başqırd)
4.  Zoonim lər
Ayğır/qulun  “6  ауа  qədə  at  balası”:  ayqır/  kal un/  kunan 
(şm.Altay), 
kolkay/imçəqastay/yaş(t.atar), 
ayğır/ 
donon “4 yaşa qədər”/ kunan (noqay), kulun “ 1  yaşa 
qədər” (qazax), kolkay (başqırd)
in ə k : iynek/inek  (şimali Altay), hiyir/ sıyır (başqırd), donojin 
^  (noqay).
Qurbağa: maka (balkar),  baka/tarbağay/təlməryen/ təlbəryen/ 
təlbe/ dəlbe/ ərmənde (başqırd).
Pişik:  besəy/nesəy(qırğız),  kizek(şm.Altay),  mışık(qazax), 
besəkəy (başqırd), maçı (xristian tatarları)
Ayı: 
ayuu (şm.altay),  ayu (tatar),  ayuv (noqay),  ayık!  ayuv/
ayuu (qırğız)
Qaz: 
qas  (şm.altay),  kaz  (noqay),  kakay/  ğaz  (başqırd),
kələkəy/ bəkmə “başqırd” (başqırd)
Ördək:  bappuş  (balkar),  örək/  öyrək  (qırğız),uyrek  (noqay), 
öyrək/ ürdək/ ürzək/  ürzək bapka/ supkay (başqırd).
Keçi: 
ulak (noqay), kəzəkəy (başqırd).
Yarasa:  darqanat/  (şm.Altay),yarğanat  (başqırd),  yarkam t/ 
öqö (tatar), jarkanat (qazax)
AMEA  İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikotogiyası məsələləri,III c.,Bakı,  2012
Q ıp ça q  qrupu tü rk dillərinin leksikası, sə h ifə 321

---

Buğa: buka (sm.altay)/ kuğır/ üqez (tatar), oquz (noqay).
Q uzu:  inəç/  kuzı  (tatar),  kozı  (noqay)/  bərəkəy  (b a ş q ırd ), 
bəki  (xristian tatar)
Sərçə:  öyturğay/  kara  turğay/  kara  səpsek/  öysıpsık/  s ə p s e k  
/sıpsık/çıpçık (başqırd), çıpçık (tatar).
5.Fitotıimlər
Kartof:  alma1  kartau/  kartuk/  kartup  (tatar),  b ü re n k e / 
bürənke/ pürenke (başqırd).
Zəncirotu: bağayak/ ayımbak/ akpaş (başqırd)
Gicirtkən: m ursa (balkar), çıtkan/ kıçıtkan (xristian tatar) 
Bağayarpağı:  baka  yaprağı/yarı  yaprak/baka  üləne/nağış 
üləne(başqırd), baka üləne/baka yafrağı (tatar) 
Yemişan: etətek/ enəlek/ enəde/enətel/ enətlek/ kamırlık/ 
kamıryemeş (başqırd)
M oruğ:  əbsəy/əbersə/əpsə yeləq/(başqırd), astığan(qərbi  sibir 
tatarları)
Çobanyastığı:ş3nqətətəy,  aktətəy  üləne(başqırd),  ak  tətəy 
(tatar)
Kök: 
sabzi  (özbək),  səbiz  (qazax),  səptək/səbes/sərdək
(qərbi  sibir tatarları).
Yemiş:  şərğaym/  şərğıyın/  kavın  (qərbi  sibir  tatarları),  kayın 
(qazax), kovun (özbək).
Xiyar: kayın (qərbi sibir tatarları; kıyar-ədəbi dil)
Qıpçaq  qrupu  dialektlərinin  qısa  təhlilindən  də  görün­
düyü kimi, bu dialektlər rəngarəngliyi,  zənginliyi,  qədim  türk 
etnik birliyinin izlərini qoruması  ilə xüsusi  seçilir.  Bizim  ötə­
ri nəzər saldığımız məsələlər əslində  geniş tədqiqatın obyekti 
olmalıdır.
E lnara N adir q ızı Ə liyeva.  Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt le k sik a sı
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 322
Ə DƏBİYYAT SİY A H ISI
a)  Azərbaycan  və digər türk dillərində:
1.  Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı,
2.  Azərbaycan dialektoloji lüğəti.I c.,A-L,  Ankara,  1999.
3.  Axundov A. Ümumi dilçilik.  Bakı,Maarif,  1979
4.  Em irova  A.M.,  Qaniyeva  E.S.,  Seydametova N.S.  Krım- 
tatar  tili  tilşmaslık  terminlerinin  luqatı.  Simferepol: 
Sonat,  2001.
5.  Ələkbərova  E.  Dilimizin ulu  səsi -  Dədə  Qorqud  abidəsi. 
Bakı, “N urlan”, 2007.
6.  Əzizov E.  Söz xəzinəsi.Bakı: Maarif,  1995
7.  Qurbanov A. Ümumi diçilik.  II c.  Bakı:  Maarif,  1993
8.  Ormonbekova  A.  Kırqız tilinin  toquz-toro  qovoru.  AKD, 
Bişkek,  1998.
9.  Tatar teleninq dialektoloqik süzleqe.  Kazan,  1969.
10.  Tumaşeva  D.Q.  Könbatış  seber  tatarları  tele.  Qrammatik 
oçerk həm  süzlek.
11. Zeynalov F.Türkologiyanın əsasları. Bakı:  Maarif,  1981.
b) rus dilində:
12. Акбаев  Ш.Х.  Фонетика  диалектов  карачаево-балкар­
ского  языка  (Опыт  сравнительно-исторического  изу­
чения).  Черкесск, 1963
13.  Аппаев  А.М.  Диалектная  основа  карачаево-балкар­
ского литературного языка.  Сб.ст.,1986
14.  Бакинова  Г.  Лексика  диалектов  киргизского  языка  в 
ареальном освещении.Фрунзе, Илим,  1990.
15. Баскаков Н.А.  Алтайский язык.  Москва, 1958
16.  Баскаков  Н.А.  Ногайский язык и  его диалекты.  Грам­
матика,  тексты  и  словарь.  Москва -   Ленинград,  Изд. 
АН,  1940,271  с.
AMEA  İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı,  2012
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 323

---