Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
220 207 Əfəndiyev R. Azərbaycan xalq sənəti, s. 43. 208 Абдуллаева Н. Ковровое искусство Азербайджана, с. 75. 209 Əfəndiyev R. Azərbaycan bədii sənətkarlığı dünya muzeylərində, s.75. 210 Onullahi S.M. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri, s. 107. 211 Əfəndiyev R. Azərbaycan xalq sənəti, s. 39. 212 Расим Эфенди. Каменная пластика Азербайджана, с. 9. 213 Yenə orada, s. 13. 214 Yenə orada, s. 14. 215 Vəliyev V. Azərbaycan folkloru, s. 5. 216 Bax: Seyidov M. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları; yenə onun. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. 217 Веселовский А.H. Историческая поэтика, с. 476. 218 Cavad Heyət. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, s. 238-239. 219 Səfərli Ə. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan epik şeiri, s. 17. 220 Vəliyev V. Göstərilən əsəri, s. 150. 221 Şuşinski F. Azərbaycan xalq musiqiçiləri, s. 12. 222 Yenə orada, s. 9. 223 Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan, s. 97. 224 Şuşinski F. Göstərilən əsəri, s. 6. 225 Asif Ata (Əfəndiyev). Muğam fəlsəfəsi // Yeni fikir, № 13, 4 iyun, 1990. 226 Гейдаров М.Х. Города и городское ремесло, с. 271. 227 Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı, 1985, s. 629. 228 Sadiqoğlu Ç. Azərbaycan təsəvvüfü tarixində “Səfəviyyə” və onun Xətai yaradıcılığında yeri // Şah İsmayıl Xətai. Məqalələr toplusu, s. 63. 229 Şah İsmayıl Xətai. Keçmə namərd körpüsündən, s. 179. 230 Yenə orada, s. 301. 231 Yenə orada, s. 221. 232 Füzuli M. Əsərləri. 5 cilddə. V cild. s. 7. 233 Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan, s. 168. 234 Yenə orada, s. 167-168. 235 Конрад Н.И. Запад и Восток, с. 210. 236 Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры, с. 113. 237 Fərzəliyev Ş.F. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə, s. 5. 238 Yenə orada, s. 13-14. 239 Эфендисв О.А. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке, с. 20. 240 Yenə orada, s. 21. 241 Fərzəliyev Ş.F. Azərbaycan XV-XVI эsrlərdə, s. 15. 242 Yenə orada, s. 127. 243 Шапиро А.Л. Историография с древнейших времен по XVIII век.. (Курс лекций), с. 29-30. 244 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI века, с. 6. 221 245 Эфендиев О.А. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI вв., с. 15. 246 Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan, s. 415. 247 Yenə orada. s. 281. VI FƏSİL XVII-XVIII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ § 1. Azərbaycan mədəniyyəti XVII əsrdə Dövrün ictimai-iqtisadi, siyasi mühitinə baxış: XVI əsrin sonundan etibarən Azərbaycanın Səfəvilər dövlətinin iqtisadi, ictimai-siyasi sistemindəki mövqeyi əsaslı şəkildə dəyişdi. Bu, ilk növbədə dünya miqyaslı proseslərin, Yaxın və Orta Şərq regionunda baş vermiş hərbi-siyasi səciyyəli hadisələrin nəticəsi idi. Lakin Azərbaycanın əlverişsiz ictimai-iqtisadi və siyasi şəraitə düşməsinin əsas mənbəyi Səfəvilər dövləti sistemindəki daxili ziddiyyətlər oldu. Azərbaycan 1639- cu ilədək vaxtaşırı surətdə Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin meydanı olmuşdur. Səfəvilər dövlətinin idarəçilik sistemində və bu sistemə yaxın olan müxtəlif siyasi, etnik qruplaşmalar arasında daim gedən mübarizə də mənfı nəticələrini verirdi. 1 İlk növbədə qeyd olunmalıdır ki, Səfəvilər dövləti Azərbaycanda təşəkkül tapmış, uğurla davam etmiş etnik konsolidasiya prosesini başa çatdıra bilmədi. Bu vəzifə, habelə obyektiv səbəblər üzündən qeyri-mümkün idi. Müxtəlif etnosları, ictimai- iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə fərqlənən ölkələrı, vilayətləri öz hüdudlarında birləşdirmiş Səfəvilər dövlətinin sabit inkişafı mümkün deyildi. Azərbaycan Səfəvilər dövləti xalqın etnik konsolidasiyası, ictimai-iqtisadi və siyasi baxımdan şimal, cənub vilayətlərinin inteqrasiyası prosesində əsas keyfiyyət mərhələsi idi. Lakin XVII əsrdə hadisələrin obyektiv inkişafının nəticələri aşkara çıxdı. XVII əsrdə dövlətin siyasi sərhədlərinin tez-tez dəyişməsi (xüsusilə Azərbaycan vilayətlərində) sabit, milli baxımdan bircinsli cəmiyyətin yaranmasına, milli özünüdərk elementlərinin möhkəmlənməsinə maneçilik törədirdi. 1598-ci ildə Səfəvilər dövlətinin paytaxtının İrana-İsfahana köçürülməsi 2 Şah I Abbasın şəxsi istəyinin nəticəsi deyildi. Səfəvi hökmdarlarını doğma zəmindən-Azərbaycandan müvəqqəti olaraq məhrum edən obyektiv hadisənin Osmanlı ekspansiyasının rolu bu prosesdə həlledici olmuşdur: 1590-cı ilin İstanbul müqaviləsinə əsasən, Azərbaycanın başlıca vilayətləri Osmanlı dövləti sisteminə daxil edilmiş, Osmanlı idarə üsulu XVII əsrin əvvəllərinədək davam etmişdi. 3 Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin İran zəmininə əsaslanan siyasi vahidə çevrilməsi prosesinin əsası məhz bu dövrdə qoyulmuşdur. XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan vilayətlərində 222 Osmanlı hakimiyyəti xeyli zəiflədi. Yerli feodallar Osmanlı hakimiyyətindən xilas olmağın yolunu Səfəvilər dövlətinə arxalanmaqda görürdülər. XVI əsrin sonlarında güclənmiş cəlalilər hərəkatı da hakim sinfi narahat etməkdə idi. Bu dövrdə əsasən Azərbaycanda baş vermiş cəlalilər hərəkatı qonşu ölkələri (xüsusilə Osmanlı dövlətinin ərazisini) də əhatə etmişdi. Hərəkatın ilkin mənbəyi Osmanlı imperiyası zəmininə gedib çıxır və 1518-1519-cu illərdə Toqatda başlanmış üsyanın rəhbəri şeyx Cəlalinin adı ilə bağlıdır. 4 Hərəkatda ən böyük üsyanlardan biri 1595-1609-cu illərdə baş vermiş və əsasən Kiçik Asiyanın şərq hissəsini (Anadolunu), Azərbaycan ərazisini əhatə etmişdi. 200 mindən artıq iştirakçısı olan üsyan Osmanlı hakim dairələrini bərk narahat edirdi. Səfəvi hökmdarları Azərbaycanı geri qaytarmaq və Osmanlı dövlətinin şərq hissəsini ələ keçirmək üçün bu üsyandan istifadə etməyə çalışırdılar. Üsyanın Azərbaycanda və qonşu olan ölkələrdə geniş yayılması fikrini ilk dəfə İ.P.Petruşevski əsaslandırmış, onun habelə antifeodal səciyyə daşıdığını qeyd etmişdir. Azərbaycan və kürd feodal əyanlarını, erməni ali ruhani dairələrini vahiməyə salmış bu üsyan 5 öz əksini dövrün folklor abidəsində - “Koroğlu” dastanında da tapmışdır. Koroğlunun gerçək tarixi şəxsiyyət olduğunu ilk dəfə sübut etmiş tədqiqatçı İ.P.Petruşevski olmuşdur 6 . Dövlətin istinad etdiyi siyasi mərkəzin dəyişməsinə baxmayaraq, Azərbaycan Səfəvi hökmdarlarının daim diqqət mərkəzində idi. “Şah I Abbas Azərbaycanın geri qaytarılması fikrindən bir an da olsa, əl çəkmirdi. O, qalan hissənin bütün bölgələrini bir inzibati vahiddə birləşdirərək onu “Azərbaycan” adlandırırdı”. 7 Şah I Abbasın hakimiyyəti illərində bu vəzifəni həyata keçirmək mümkün olmadı. Lakin 1639-cu ildə həmin problem tam surətdə həll edildi: Azərbaycan ərazisi Səfəvilər dövləti sisteminə qaytarıldı. Səfəvilər dövlətinin hərbi-siyasi üstünlüyünü təsbit etmiş 1612-ci il sülh müqaviləsinin əsas şərtləri 1639-cu ilin müqaviləsində də təsdiq olundu. Tarixi ədəbiyyatda mövcud olan “Azərbaycanın İran hakimiyyəti altına düşməsi, şah İranı tərəfindən işğal edilməsi” fikri 8 yanlış hesab olunmalıdır. Səfəvi hökmdarları İran zəmininə arxalansalar da (XVI əsrin sonlarından etibarən), mənşəcə azərbaycanlı (türk) idilər və Azərbaycan onlar üçün yad zəmin deyildi. “Azərbaycan qızılbaş dövlətinin İran Səfəvi dövlətinə çevrilməsi prosesi əsasən başa çatdıqdan sonra da qızılbaşlar Səfəvilər imperiyasının idarə olunmasında mühüm mövqeləri mühafizə etmişdilər. Azərbaycan imperiya tərkibində ən mühüm vilayət olaraq qalırdı. Ölkənin hakimi həm də bütün Səfəvi ordusunun baş komandanı idi. Azərbaycan dili isə orduda və şah sarayında aparıcı mövqe tuturdu. Səfəvi şahları və onların əhatəsindəkilər sülalənin hakimiyyətinin sonunadək Azərbaycan dilində danışırdılar. Bir sıra dövlət və diplomatik sənədləri hələ XVII əsrin sonunda-XVIII əsrin əvvəllərində də bu dildə tərtib edilirdi” 9 . Səfəvi sülaləsinə Azərbaycan əhalisinin doğma münasibətini İ.P.Petruşevski də isbat etmişdir. O, qeyd edirdi ki, XVII əsrin əvvəllərində Şah I Abbasın qoşunları Azərbaycan şəhərlərindən osmanlıları qovarkən şəhərlərin əhalisi bu hadisəni böyük sevinclə qarşılamışdı. 10 Beləliklə, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|