Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
107 142 Bax: Эволюция восточных обшеств: Синтез традиционного и …; Гейдаров М.Х. Города и городское ремесло Азербайджана; Məmmədov R. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. 143 Bünyadov Z.М. Azərbaycan Atabəyləri dövləti, s. 188. 144 Yenə orada, s. 189. 145 Ахмедов Г. Автореферат докт. диссертации, с. 5. 146 Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербенда…, с. 157. 147 Bax: Əliyev İ., Qədirov F. Qəbələ; Ахмедов Г. Средневековый город Байлакан и т.д. 148 Bax: Əfəndiyev R. Azərbaycan xalq sənəti, Bakı, 1994. 149 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. II cild, s. 457. 150 Azərbaycan incəsənəti, s. 65. 151 Rasim Əfəndi. Каменная пластика Азербайджана, с. 6. 152 Керимов Л. Азербайджанский ковер. Том II, с. 14-17. 153 Azərbaycan incəsənəti, s.75. 154 Əfəndiyev R. Azərbaycan bədii sənətkarlığı dünya muzeylərində, s. 78. III FƏSİL XIII-XIV ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANIN MƏDƏNİ HƏYATI § 1. Dövrün ictimai-iqtisadi və siyasi mühitinə dair XII əsrin sonlarına doğru Azərbaycanın siyasi həyatında təqribən 50 il ərzində hegemon mövqelərdə olmuş Eldənizlər (Atabəylər) dövləti əzəli əzəmətini, qüdrətini itirməyə başladı. Atabəylər ailəsinin ayrı-ayrı üzvləri arasında səltənətə varis olmaq uğrunda şiddətli mübarizə gedirdi. Qızıl Arslanın xələfi olan atabəy Əbubəkr (1191-1210) yalnız Azərbaycanda (Şirvan və Marağa istisna olunmaqla) hökmranlıq edirdi. Eldənizlər sülaləsinin son nümayəndəsi olan Özbək (1210- 1225) feodal qruplaşmalarının əlində oyuncağa çevrilmişdi. Bütün dövlət işləri Özbəyin iştirakı olmadan həll edilirdi. 1 Uzaq Şərqdə siyasi vəhdət halına gəlmiş, xeyli ərazini öz nəzarəti altına ala bilmiş monqollar məhz bu tarixi məqamdan istifadə edərək Azərbaycana müdaxilə etdilər. 2 Onların Azərbaycana ilk yürüşü 1220-ci ildə baş verdi. Monqolların Orta (Mərkəzi) Asiyaya hücumu nəticəsində hakimiyyətdən məhrum olmuş Xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlaləddin özgə ərazilərdə öz dövlətini qurmaq xəyalına düşdü. Cəlaləddinin hücumu və Özbəyin ölümü ilə Azərbaycanda Eldənizlər dövləti süqut etdi. Azərbaycan Cəlaləddinin əlinə keçdi, Şirvanşahlar isə ondan vassal asılılığına düşdülər. Cəlaləddinin iqamətgahı Gəncədə yerləşirdi. Gəncədə 1231-ci ildə şəhər əhalisinin güclü üsyanı baş verdi. Üsyan yatırıldı, lakin tezliklə monqollar şəhərə soxuldular. Monqolların 108 Azərbaycana ikinci yürüşü məhz 1231-ci ilə təsadüf etmişdi. 1239-cu ildə Dərbəndin istila olunması ilə Azərbaycanın monqollar tərəfindən işğalı prosesi başa çatdı. 3 Şirvanşahlar dövləti 1256-cı ildə yaradılmış monqol mənşəli Hülakülər (Elxanilər) dövlətinin vassalına çevrildi. Ticarət-sənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzləri olan xeyli Azərbaycan şəhəri xarabazara çevrildi. Kəşfiyyat səciyyəsi daşıyan I yürüşdən fərqli olaraq, II yürüş zamanı monqolların başlıca məqsədi zəbt olunmuş ölkələrdə (eləcə də Azərbaycanda) möhkəmlənmək idi. Buna görə də monqollar qələbə əldə etdikdən sonra Monqolustana qayıtmadılar, Cənubi Qafqazda və İranda məskunlaşdılar. 4 Azərbaycan və ümumiyyətlə, Cənubi Qafqaz ərazisi 1239-1256-cı illərdə Ali Monqol xaqanlığının təyin etdiyi canişinlər tərəfindən idarə olunurdu. 5 Ali Monqol xaqanı Munkenin qardaşı Hülakünün hərbi yürüşü nəticəsində Azərbaycan tabe olundu. 1258-ci ilin dekabrında Hülakü Bağdadı fəth etdi və 500 ildən artıq mövcud olmuş Abbasilər xilafəti tarixə çevrildi. “Zəbt edilmiş yeni ərazilər hesabına beşinci monqol ulusu – Hülakülər (Elxanilər) dövləti yaradıldı. Bu dövlət Azərbaycanda bir əsr (1357-ci ilədək) fəaliyyət göstərdi”. 6 Bu dövlətin yaranması və yüz il ərzində mövcud olması tədricən Azərbaycanın ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatına əhəmiyyətli təsir göstərdi, onun hüdudlarında, əhalisinin etnik tərkibində, dini görüşlərində, mədəni həyatında, dilində nəzərəçarpacaq dəyişikliklər baş verdi. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin siyasi, inzibati mərkəzinə Marağa, sonralar isə Təbriz və Sultaniyyə onun paytaxt şəhərlərinə çevrildilər. 7 Elxanilər dövləti Yaxın və Orta Şərqdə geniş ərazini əhatə edirdi. XIII əsrin ortalarında Hülakü xanın hərbi hissələrinin tərkibində bir çox türk-monqol mənşəli qəbilə Cənubi Qafqaza gəlmişdi. Qaynaqların məlumatı və toponimik materiallar “20-dən artıq qəbilənin... həmin dövrdə Azərbaycana gəlib məskunlaşdıqlarını təsdiqləyir. Onların tərkibində türkdilli tayfalar çoxluq təşkil edirdi... Türk dili dövlət dili mövqeyi qazandı. Məhəmməd Naxçıvaninin məlumatına görə, Hülakülər dövründə mühüm sənədlər 3 dildə (ərəbcə, farsca və türkcə) – hər bir xalqa öz dilində çatdırılırdı”. 8 Monqollar hərbi yolla fəth etdikləri ərazilərdə öz dini görüşlərini, adət və ənənələrini bərqərar etməyə xeyli cəhdlər etdilər. Onlar bütpərəstliyi yaymaq məqsədilə İslama qarşı ciddi mübarizəyə başladılar. “Monqolların hakimiyyətinin ilk 30 ili ərzində mərkəzi dövlət aparatında “ölkənin baş qazısı” vəzifəsi rəsmən tanınmadı, vəqf torpaqları müsadirə edildi, dini işlərin idarəsi icarəyə verildi və nəticədə İslamın dövlət aparatındakı mövqeyi zəiflədi. İlk Elxanilərin İslama qarşı mənfi münasibətində xristianlığın, yəhudiliyin, buddizmin, habelə Avropanın xristian dövlətləri başçılarının böyük təsiri oldu”. 9 Qazan xan (1295-1304) hakimiyyətə yiyələnmək və Azərbaycanda (eləcə də İslamın yayıldığı ölkələrdə) mövqelərini möhkəmləndirmək naminə bütpərəstlikdən üz döndərərək İslamı qəbul etdi və onu yenidən dövlət dini elan etdi. Həmin islahata görə Qazan xan “altıncı əsr (hicri) İslam dininin islahatçısı” kimi tanındı. Monqol hakimiyyətinin ilk Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|