Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 197,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
azərbaycanlılann qayğılanna bolşeviklərin belə münasibəti haqlı olaraq etiraz dalğasınm güclənməsinə gətirib çıxartdı37. - Dağlıq Qarabağda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra onun rəhbərliyinin ermənilər tərəfindən ələ keçirilməsi və onlann «sovet hakimiyyəti» adı altında şovenist mövqe tutaraq antiazərbaycan siyasəti yeritməsi, xalqımızm milli mənafelərinin nəzərə alınmaması, xüsusilə onların var-dövlətlərinin müsadirə edilməsi, mülkiyyətdən məhrumetmə və torpaq məsələsinin həllində bu şovinist siyasət özünü qabarıq şəfcildə göstərirdi. Şübhəsiz, bütün bu ayrıseçkilik isə xalq üsyanlarına zəmin yaradırdı. - Azərbaycanda sovet hakimiyyəti quruiduqdan sonra Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə Dağlıq Q arabağda hakimiyyətdə olan bəylər və xanlar, xalqımızın görkəmli şəxsiyyətləri, dövlət məmurları, ictimai-siyasi xadimlər və elm adamları, ordu başçıları (sözsüz ki, bunlar azərbaycanlılar idi) həbs edilir, sürgün edilir, çox hallarda isə sorğusuz-sualsız güllələnirdilər. Həmin dövrün mənbələrindən birində göstərilirdi ki, «Ziyalılar və burjuaziya nümayəndələri həbs olunur və güllələnirdılər. Onlar demək olar ki, yalnız müsəlmanlar idilər. Azərbaycan K P M K-nın başı üzərində dayanan güclü erməni qrupu Azərbaycan xalqını başsız qoymaq üçün onun ən yaxşı nümayəndələrini məhv edirdilər38. Bütün bunlar isə həmin şəxslərin, onlarm yaxmlannm etirazlanna - xalq hərəkatının canlanmasına təkan verdi. - Dağlıq Qarabağm azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinə münasibətdə müstəmləkəçilik siyasətinin, ordunun mərkəzi və yerli ərzaq orqanlannm kənddən bütün ərzaq ehtiyatlarmı daşıyıb aparması nətəicəsində sovet hakimiyyətinə qarşı çox böyük narazılıq doğurmuş, yerlərdə kəndlilərin narazıhğmm artm asına və üsyanlara səbəb olurdu39. - X I O rdunu iqtisadi cəhətdən təmin edilməsi xalqm çiynində ağır bir yükə çevrilmişdi. Öz ailəsini yanac dolandıran kəndli üçün - daşnak hücumlan ilə əlaqədar torpağm becərilməsi çətin olduğu bir vaxtda, belə bir ödənci vermək olduqca acınacaqlı idi. Hələ bu az imiş kimi XI Qırmızı O rdu özünü müstəmləkəçi kimi aparır, heç kəslə hesablaşmış, müsadirəçiliklə məşğul ohır, 18 xalqımızm milli adət-ənənəsini təhqir edirdi40. Ona görə də Azərbaycan İnqilab Komitəsinin icazəsi olmadan XI Ordunun başçıları olan millətçi rus şovinistləri və erməni daşnaklarınm özbaşmalıqları xalqımızmm etirazlarm a gətirib çıxanrdı. - Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, qərb dövlətləri sosializm quruluşunu məhv etmək və Bakı neftinə yiyələnmək üçün vaxtilə smaqdan çıxardıqları «parçala və hökm sür» siyasətindən istifadə edərək Azərbaycanda yaşayan xalqları bir-birinə qarşı qoydular. Bu işdə ermənəilər o n k rın «kanna» gəldilər. «Böyük Ermənistan» yaratm aq fıkrində olan erməniləri ərzaqla silah və sursatla təmin edib, Azərbaycana qarşı yönəltdilər41. Qızışdırılan və hər cür şəraitlə təmin edilən ermənilər Dağlıq Qarabağda ağlasığmaz fəlakətlər törətdilər. Bu isə xalq üsyanlanna səbəb oldu. - Dağlıq Q arabağda özlərinə daha çox tərəf toplam aq, ərazidə yaşayan erməniləri öz dəstələrində birləşdirmək məqsədilə erməni daşnakları xüsusi hazırlanmış təbliğatçı dəstələr hazırlayıb Dağhq Qarabağa göndərdilər. Armenak Ter-Daneliyan, Arsen Ter-Mikelyan, polkovnik Qazaryan, rotmister K.M artirosyan, A.Tumanyan, A.Avenesyan, Keton Arzumanyan, Baxış Xoznavodski və başqaları «Yeni quruluşun gələcəyinə inamsızlıq», «XI Ordunun tərkibinin Denikin ordusu oIması», «Əgər Dağlıq Q arabağ Ermənistana birləşərsə ərzaq bolluğu olacaq» və sair boş cəfəng xulyalarla çıxışlar edirdilər42. Çox hallarda isə onlar Öz məqsədlərinə nail olurdular, bu isə qarşıdurma yaradırdı. - Rus imperiyası diktaturanm hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün özlərinin tarixi təcrübəsindən istifadə etdilər. Onlar bu dövrdə xalqı qorxu içərisində saxlamaq üçün terrorun tətbiqinə başladılar. Qayda-qanunu «pozanları» ağır cəza gözləyirdi. Terroru həyata keçirən F K üzvləri milliyyətcə erməni olduqlanndan «şübhəli ünsür» adı altında keçmiş azərbaycanlı sahibkarlar, bəylər, tacirlər, ziyalılar həbs edilir və istintaqsız güllələnirdilər43, v.18]. Bütün bunlar isə keçmiş mənsəb sahiblərinin etirazlarma səbəb olurdu. Dağlıq Qarabağın erməni kommunistləri Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılmaması uğrunda xalq içərisində təbliğat apanrdılar. 19 Vaxtaşırı edilən bu çıxışlar erməni daşnaklarımn törətdiyi daşnak terroruna qarşı qırmızı terrorla cavab verilməsi təbliğ edilirdi. Bu isə üsyanın baş vem əsi üçün zəmin hazırlayırdı. - Yeni hakimiyyətin din əleyhinə davakar hərəkətləri - məscidlərin dağıdılması, din xadimlərinin təhqir edilməsi mollaların, axundların heç bir əsas olm adan ittiham olunaraq kütləvi şəkildə güllələnməsi və sair hallar - dindarlarm antisovet təbliğatma səbəb oldu. O nlar hər yerdə əhalini yeni quruluşa qarşı üsyana çağırırdılar44. - Bol suyu, münbit torpaqları, əlverişli iqlim şəraiti, tükənməz sərvəti olan Dağlıq Qarabağda xalqımızm ehtiyac içərisində yaşamasma onlar dözə bilmədilər. Aprel faciəsindən keçən qısa bir müddətdə bütün Azərbaycan xalqı müdhiş bir istilaya məruz qaldığını a a bir surətdə dərk etdiyindən üsyana qalxdı. - Kommunistlərin keçirdikləri uğursuz təcrübələr, ordu hissələrinin səhvləri, torpaq və vergi siyasətindəki əyintilər, xalqımızm dini mərasimlərinə qayğı ilə yanaşılmaması - Dağlıq Qarabağda üsyana səbəb oldu. A panlan araşdırm alardan məlum olur ki, Azərbaycanm başqa ərazilərindən fərqli olaraq Dağlıq Qarabağda milli müqavimət hərəkatı təkcə antisovet xarakteri daşımırdı. Buradakı hərəkat həm də erməni daşnaklarının törətdiyi faciələrə, günahsız qırğmlara qarşı yönəldilmişdi. Eyni zamanda Z aqatala, Naxçıvan və digər üsyanlarda üsyanın əsas qüvvəsini dinc əhalidən ibarət müqavimət dəstələri təşkil edirdisə, Dağhq Qarabağdakı üsyançılann əsas qüwəsi hərbçilərdən ibarət idi. Dağlıq Q arabağ üsyançıları digər bölgələrin üsyançılarından daha yaxşı silahlanmışdılar və üstün döyüş təcrübəsinə malik olmuşdular. Aprel çevrilişinin ən mühüm nəticəsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin itirilməsi oldu. Azərbaycan yenidən Rusiyanın müstəmləkəsinə çevrildi. Bu hadisə isə Qərb dövlətlərini qane etmədi. Həmin dövlətlər «parçala və hökm sür» imperiya siyasəti işlədib Qafqazda müxtəlif fıtnə-fəsaddan istifadə edərək burada yaşayan xalqlan bir-birinə qarşı qoyurdular. O nlar, «buyruq qulu» olan erməni agentlərinin gücündən istifadə etdilər. Böyük Britaniya, Fransa, Amerika hakim 20 dairələrinin birinci məqsədi yeni ictimai quruluşu məhv etmək idisə, ən başlıca məqsəd Bakı neftini ələ keçirmək olmuşdur. 1920-ci ilin maymda Bakıda 53 nəfər Böyük Britaniya hərbi qulluqçusunun antisovet təbliğatı aparması aşkar edilmişdir. Onlar yeni quruluşu «ümummilli fəlakət» adlandırırdılar. Dağlıq Qarabağda isə belə şayə yayırdılar ki, Qızıl O rdu «müsəlmanlan bütövlükdə qırm aq üçün gəlir». Ona görə də onları əraziyə buraxmaq olmaz. Digər tərəfdən isə Qərb dövlətləri erməni daşnaklarına «Böyük Ermənistan» yaradılmasma müdafiəçi olacaqlarmı vəd etmişdilər. Bu məqsədlə onları ərzaq, silah və sursatla təmin etdilər45. Dağlıq Qarabağda daşnak erməni dəstələrinin azğmlıqları yenidən başladı. Bununla yanaşı yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Qırmızı O rdu hissələrinin işğalçılıq hərəkətləri, FK-mn terrorçuluq siyasəti, kütləvi qarətlər, əhalinin milli adət-ənənəsinə, dininə qarşı təhqiramiz hərəkətlər və sair hallar Dağlıq Q arabağda xalq üsyanlarma, milli müqavimət hərəkatma səbəb oldu. Dağlıq Qarabağda yeni yaradılmış erməni və ruslardan ibarət bolşevik hakimiyyətinə, həm də erməni özbaşınahqlarma, təcavüzkarlıqlarına qarşı xalqm milli azadlıq mübarizəsi başladı. 1920-ci ilin maymda Azərbaycan Milli Ordusunun osas hissələri Qarabağ bölgəsində yerləşdirildi. Əvvəlcə ərazi bütövlüyümüzün qorunması uğrunda mübarizə məqsədilə, D ro, Nijde və Andranikin çirkin əməllərinin qarşısım almaq üçün Dağlıq Qarabağa daxii olan Milli O rdu hissələri, Qırmızı Ordu hissələrinin və yeni hakimiyyətin özbaşınalığma qarşı da biganə qalmadı. Azərbaycamn Milli Ordu hissələrinə polkovnik Zeynalov başçılıq edirdi. Azərbaycan xalqınm çətin günündə onun dadına çatan Türk generalı N uru paşa da öz dəstəsi ilə Q arabağ istiqamətində hərəkət etdi. 1920-ci il mayın axırlarında Qarabağın müxtəlif yerlərində Şəki, T atar, Cavanşir, Ağdam süvari alayları, Bakı piyada alayı və Bakınm 2 topçu diviziyası yerləşdirilmişdi46. Xalq, Milli Ordu hissələrini çox böyük sevinclə qarşüadı. Dağlıq Q arabağa nəzarət Milli Ordu hissələri və onun tərkibində vuruşan xalqm əlinə keçmişdi. Milli Ordu hissələrinin tərkibində 6 min döyüşçü var idi. 1920-ci il maym 25-də Nuru Paşanm dəstəsi Yevlaxdan Əskarana, 21 Yüklə 197,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|